امروزه سرعت و حجم تبادل اطلاعات به قدری افزایش یافته است که عصر حاضر، عصر انفجار اطلاعات نام گرفته است . اهمیت اطلاعات و تحولات شگرفی که به طور متوالی در این عرصه رخ می دهد و امتیازات بی شماری که از ناحیه دستیابی سریع به اطلاعات حاصل می شود قدرتهای قرن بیست و یکم را به رقابت هر چه بیشتردر این زمینه سوِ داده است ، از این رو در شرایطی که پیشرفت سریع فن آوری ارتباطات و رایانه ، رؤیای دهکده جهانی را محقق می سازد،تنها کشورهایی در مسابقه بهره وری برنده خواهندبود که در عرصه? اطلاعات و سیستمهای اطلاعاتی پیشتاز بوده و از ساز و کارهای مناسب در این زمینه برخوردار باشند. جمع آوری ، طبقه بندی وپردازش حجم انبوه داده های مورد استفاده به روشهای دستی وسنتی ، موجب اتلاف زمان و هزینه شده و از کارایی و دقت اطلاعات حاصله می کاهد. لذا در زمینه های مختلف ، سیستمهای اطلاعاتی ویژه ای طراحی شده است که انجام عملیات فوِ را با دقت ، سرعت و کیفیت برتری مقدور می سازد.

یکی از سیستمهای اطلاعاتی که در سالهای اخیر استفاده از آن رواج روزافزونی یافته و در زمینه هایی از علوم مختلف کاربرد پیدانموده است ، "سیستم اطلاعات جغرافیایی است که به اختصارGIS نامیده می شود. توانایی بالای سیستم مذکور در ارائه تجزیه وتحلیلهای گوناگون و سرعت فراوان در بازیابی و پردازش اطلاعات آن را به ابزاری مناسب در خدمت کارشناسان ، برنامه ریزان و مدیران درزمینه های گوناگون بدل ساخته است . با توجه به اینکه سیستم فوِاطلاعات را بر پایه مکان طبقه بندی می کند، برای برنامه ریزیهای مکانی و در نظر گرفتن ملاحظات محلی در امر برنامه ریزی امکانات خوبی در اختیار می گذارد.

همان گونه که می دانیم هدف از هر گونه فعالیت در زمینه ترویج وتوسعه روستایی تواناسازی انسانها جهت نیل به رفاه و زندگی بهترمی باشد. تحقق این مهم تنها در سایه بهره برداری صحیح و اصولی ازمحیط متصور است که خود مستلزم برنامه ریزی بوده و آن نیز به نوبه خود شناخت و درک عمیق از شرایط و ویژگیهای طبیعی ، اجتماعی واقتصادی مناطق روستایی و عشایری پهنه? جغرافیای کشور را ضروری می سازد. آنچه که در پی می آید نگاهی است به کاربردهای سیستم اطلاعات جغرافیایی در تأمین شناخت مذکور و خدماتی که می توانددر عرصه ترویج و توسعه روستایی ارائه نماید. نظر به اینکه شرط اول بهره برداری از چنین سیستمی ، وجود یک پایگاه "داده " مناسب بوده و ما در حال حاضر فاقد آن هستیم ، لذا سعی شده است در مثالهایی که ارائه می شود از داده های مربوط به حوزه آبخیز رودخانه طغرود قم ـ که البته اقلام آن محدود بوده و بیشتر با عنایت به کاربردهای موردنظر در معاونت آبخیزداری تهیه شده ـ استفاده شود.

?تعریف GIS

?ـ GIS مجموعه ای از سخت افزار، نرم افزار کامپیوتری ، اطلاعات جغرافیایی و افراد متخصص است که به منظور اخذ، ذخیره ، بهنگام سازی ، بازیابی ، پردازش و ارائه کلیه اشکال اطلاعات جغرافیایی طراحی و ایجاد شده است .

?ـ سیستم اطلاعاتی است که اطلاعات را بر پایه مکان جمع آوری ،ذخیره ، طبقه بندی ، تصحیح و بهنگام سازی ، تجزیه و تحلیل وپردازش می نماید.

?قابلیتها و تواناییهای سیستم

?ـ ارائه اطلاعات مربوط به یک مکان مشخص

?ـ یافتن مکانی با شرایط مشخص (مکانیابی )

?ـ ارائه تجزیه و تحلیل (آنالیز) مکانی ، پراکندگی مکانی

(spatiaL query)

?ـ بررسی روند تغییرات یک پدیده در مکان و مقطع زمانی خاص (Trend)

?ـ استخراج یک الگو یا مدل (pattern)

?ـ مدلسازی (Modelling)

?تاریخچه و سابقه استفاده از GIS

بسیاری از مفاهیم پایه سیستم اطلاعات جغرافیایی در دهه? ????شکل گرفت ، لیکن استفاده از آن به صورت یک سیستم خودکار ازدهه? ???? آغاز گردید و مدیون پیشرفتهای حاصله در زمینه نقشه کشی ، فن آوری رایانه ای (تکنولوژی کامپیوتر)، انقلاب کمی درتجزیه و تحلیلهای جغرافیایی و پیشرفت در علم جغرافیا بوده است .

"سیستم اطلاعات جغرافیایی کانادا (CGIS) " به عنوان اولین GISدوره? جدید شناخته شده است . راجر تامیلسون کسی که دست اندرکارطراحی و توسعه? این سیستم بوده است ، CGIS را به عنوان سیستمی توصیف می کند که مخصوص طرحهای توسعه کشاورزی در دولت کانادا طراحی شده است ."

این سیستم عملاً در سال ???? به کار گرفته شد و بعد از آن نیزسیستمهای متعدد در زمینه? برنامه ریزی شهری و منطقه ای ، مدیریت منابع طبیعی و ... در آمریکا و کانادا مورد بهره برداری قرار گرفت . ازدهه? ???? به بعد کاربردهای GIS، اصلاح سیستمهای آن و حرکت در جهت اقتصادی تر نمودن سیستم ، مداوم در حال رشد بوده است ،به طوری که تنها در یک ایالت آمریکا در سال ???? حدود هزارسیستم مشغول به فعالیت بوده اند و پیش بینی می شود که در سال ???? میلادی میلیونها استفاده کننده از GIS وجود داشته باشد.

در سالهای اخیر سیستم فوِ در ایران نیز رو به گسترش بوده وبویژه در زمینه هایی چون مدیریت منابع طبیعی ، آبخیزداری ، حمل ونقل ، برنامه ریزی شهری و منطقه ای و ... کاربردهای فراوانی یافته است . همچنین کاربردهاو توانمندیهای آن در زمینه هایی چون توسعه روستایی ، مطالعات جمعیتی و ... رو به گسترش می باشد.

?ضرورت شناخت جغرافیایی از دیدگاه توسعه روستایی

?راهبردهای اولیه توسعه گرایش به رشد اقتصادی و صنعتی شدن

ـ که بشدت منجر به اعمال برنامه ریزیهای متمرکز و افزایش کنترل برمنابع می شد ـ داشتند. در این چارچوب به فقرای روستایی کشورهای در حال توسعه نه به دیده? منابع اصلی فرایند توسعه ، بلکه به چشم موانع نگریسته می شد که می بایست از طریق آموزشهای همگانی آنهارا با برنامه هایی که از بالا به پایین دیکته می شد همراه نمود. در این راهبردها شهرها و مناطق صنعتی به عنوان کانونهای توسعه مطرح بوده و روستاها در حاشیه? برنامه های توسعه و دنباله رو آن بودند.این فرایند در عمل منجر به دوقطبی شدن جامعه شده و تمایزهای بین جوامع شهری و روستایی و فقیر و غنی افزایش یافت و از سوی دیگر به علت تأکید بر صنعت به عنوان محور توسعه موجب افزایش وابستگی گردید. نتیجه? بازنگری بر پیامدهای مذکور موجب توجه به مفاهیم توسعه روستایی شد و "مناطق روستایی و کشاورزی به منزله? فضایی که در آن براحتی می توان از وابستگی پرهیز نمود، تلقی گردید."

با وجود این ، برنامه ها و راهبردهای توسعه روستایی نیز در عمل به دلیل عدم جوابگویی و کارایی سیاستهای بالا به پایین ، فقدان مشارکت جامعه روستایی در طرحها و برنامه های موردنظر و لحاظ نکردن شرایط و ملاحظه های محلی با مشکلات عدیده و شکستهایی مواجه شد.

اکنون در مباحث توسعه? روستایی بر برنامه ریزی از پایین به بالاتأکید فراوانی می شود و از مشارکت به عنوان یک عنصر کلیدی درتوسعه روستایی یاد می شود. مشارکتی که بتواند جامعه? روستایی رادر فرایند تصمیم گیری ، برنامه ریزی ، اجرا، ارزشیابی و حفاظت ازپروژه های توسعه روستایی به نحوی مؤثر دخالت دهد.

لذا موفقیت برنامه های توسعه روستایی بیش از پیش در گروبرنامه ریزی در سطح محلی ، ترویج اصول صحیح بهره برداری ازمحیط ، مشارکت مردم ، توجه به ملاحظه ها و شرایط محلی و دانش بومی جامعه روستایی است .

بدین ترتیب یکی از ضروریات اجرای هرگونه برنامه ریزی فضایی ـمکانی و دستیابی به توسعه روستایی ، وجود شناخت جغرافیایی ازپهنه سرزمین و بستر فعالیت روستاییان و کشاورزان کشور است . امری که می تواند به تحقق مشارکت مردم و بهره برداری صحیح از محیط ـ که مبنای توسعه پایدار محسوب شود ـ کمک نماید.

چنانچه ترویج و مشارکت مردم را یکی از راههای رسیدن به توسعه روستایی و شکوفایی تواناییها و استعدادهای جامعه? روستایی و عشایری این سرزمین جهت بهره برداری صحیح از محیط و بهترزیستن بدانیم ، وجود برنامه ریزی و سیاستگذاریهای دقیق و عملی برای رسیدن به این منظور ضروری است . لازمه? این امر در وهله? اول وجود اطلاعات و سیستمهای اطلاعاتی مناسب و شناخت از عرصه? سرزمین به عنوان بستر فعالیتهای روستاییان و عشایر کشور می باشد.در این قسمت با استفاده از مثالهایی عینی ، کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی در زمینه? فوِ روشن می شود.

توانایی یک سیستم اطلاعات جغرافیایی در پاسخگویی به سؤالات و برآوردن نیازهای ما افزون بر اینکه با نوع سیستم ، امکانات سخت افزاری و نرم افزاری و کاربران آن مرتبط است ، بستگی زیادی به داده های موجود در پایگاه داده مورد استفاده و نوع و کیفیت آنهادارد. همان گونه که ذکر شد در اینجا از اطلاعات مربوط به حوزه? آبخیز"طغرود قم " استفاده می شود که باتوجه به اینکه با مقاصد مربوط به آبخیزداری تهیه شده است بسیاری از قابلیتهای سیستم در زمینه ای که مورد نظر ماست ، تأمین نخواهد شد. از اطلاعات حوزه? مذکور تنها به دلیل کم حجم بودن و سهولت دسترسی محقق ، استفاده شده است . اگرچه نگاهی هر چند سطحی به حوزه? آبخیز مذکور از زاویه? دیدترویج ، مشارکت و مسائل توسعه روستایی ، خالی از فایده نیست ،لیکن هدف اصلی ، بیان برخی از تواناییها و قابلیتهای سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در این زمینه است .

اولین امکانی که سیستم اطلاعات جغرافیایی در اختیار می گذارد،ارائه نقشه? منطقه ای است که به عنوان واحد برنامه ریزی ما مطرح می باشد. مزیتی که این سیستم نسبت به نقشه های کاغذی معمولی دارد، این است که قادر است لایه های اطلاعاتی مختلف را به طورجداگانه و یا در ترکیب با یکدیگر در اختیار کارشناسان و برنامه ریزان قرار دهد.

همان گونه که قبلاً بیان شد یکی از امکانات سیستم اطلاعات جغرافیایی ارائه اطلاعات توصیفی مربوط به یک عارضه یا مکان مشخص می باشد. برای مثال چنانچه عازم مأموریت به روستایی درمنطقه فوِ بوده و یا برای انجام مطالعه ای موردی در آن روستا نیاز به اطلاعات داشته باشیم ، سیستم این امکان را در کمترین زمان در اختیارما می گذارد. چنان که اقلام اطلاعاتی زیر در مورد هر یک ازروستاهای منطقه در دسترس کاربر می باشد.

بدیهی است چنانچه پایگاه داده مورد استفاده حاوی اطلاعات گسترده تری اعم از اطلاعات پایه و تخصصی مورد نیاز باشد به نحوبهتری می تواند جوابگوی نیازهای اطلاعاتی باشد. برای مثال وجوداقلامی از قبیل کتابخانه های روستایی ، خانه های ترویج ، خانه? همیارو... در پایگاه داده مورد استفاده ، کمک بزرگی در زمینه فعالیتهای ترویجی ، مشارکتی برای کاربران محسوب می شود.

هرچند بسیاری از اطلاعات مورد استفاده در زمینه های ترویج ،مشارکت و توسعه روستایی ماهیتاً غیر مکانی و توصیفی هستند،لیکن ما در عمل به تحلیل فضایی و مکانی آنها نیازمندیم