تعریف و مفهوم گردشگری روستایی

تعریف گردشگری روستایی کار چندان آسانی نیست و توافقی درباره‌ی آن وجود ندارد. این مسأله چند دلیل دارد. ابتدا تعریف نواحی روستایی که گردشگری روستایی در آن انجام می‌شود، با دشواری همراه است، چراکه معیارهای مورد استفاده توسط کشورهای مختلف با یکدیگر تفاوت دارند. دوم همه‌ی انواع گردشگری که در نواحی روستایی صورت می‌گیرد اساساً روستایی نیست، زیرا می‌تواند ماهیت شهری داشته و تنها در نواحی روستایی واقع شده باشند، سوم اشکال مختلف گردشگری روستایی در مناطق مختلف توسعه یافته و از این رو یافتن مشخصات مشترک در همه کشورها دشوار است. چهارم، نواحی روستایی در روند پیچیده‌ای از تغییرات در رابطه‌ی با تأثیر بازارهای جهانی قرار دارند، ارتباطات و شرایط بازار، جهت‌گیری محصولات سنتی را تغییر داده است. در همین زمینه برخی از نواحی روستایی که کاهش جمعیت را تجربه می‌کنند، با جریان ورود جمعیت برای استراحت، یا توسعه کسب و کارهای غیرسنتی جدید مواجه‌اند. به دلیل حومه‌نشینی فصلی، مسافرت‌های روزانه‌ی طولانی و توسعه‌ خانه‌های دوم، تمایز بین نواحی روستایی و شهری کم رنگ شده است.

با این حال گردشگری روستایی می‌تواند به طور ساده به عنوان مسافرت به نواحی روستایی تعریف شود، اما محققان بر این عقیده‌اند که موضوع بسیار پیچیده‌تر از این است.

نمونه‌های زیادی از انجام فعالیت‌های گردشگری در نواحی روستایی وجود دارد، از جمله فعالیت‌های مبتنی بر طبیعت، جشنواره‌ها، وقایع میراث، جاذبه‌های مبتنی بر جامعه‌ی بومی، گردشگری کشاورزی، نمایشگاه‌های هنری و صنایع دستی، تئاتر اجتماع محلی و سایر موارد.

به طور کلی گردشگری روستایی از دو جنبه اهمیت دارد، یکی به عنوان یک فعالیت گسترده جهانی و دیگری از نظر تأکید بر آن در سیاست‌های توسعه منطقه‌ای و محلی. از این رو، منطقی است که بپذیریم تعریف قابل قبول و عام از گردشگری ؟؟ وجود ندارد. علاوه بر این باید پذیرفت که ویژگی‌های متمایزی از قبیل فعالیت‌ها و موقعیت های ویژه، گردشگری روستایی را از سایر بخش‌ها یا انواع گردشگری جدا می‌کند. اما این نکته جالب است که تعریف یا ویژگی‌هایی از گردشگری روستایی که مورد قبول همگان باشد، وجود ندارد. در حالی که در نگاه اول، تعریف گردشگری روستایی به نظر کار آسانی می‌آید. در عین حال تعرییف نواحی روستایی به همان اندازه کار مشکلی است. به هر حال از نظر مفهومی به نظر ساده می‌آید که گردشگری روستایی را می‌توان به عنوان نوعی گردشگری که در نواحی روستایی و مناطق پیرامون شهرها انجام می‌شود، تعریف کرد، ولی این تعریف نمی‌تواند شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و اشکال متنوع مدیریتی و نهادهای توسعه یافته‌ی فعال در کشورهای مختلف در ارتباط با صنعت گردشگری باشد.

کنفرانس جهانی گردشگری، گردشگری روستایی را شامل انواع گردشگری با برخورداری از تسهیلات و خدمات رفاهی در نواحی روستایی می‌داند، که امکان بهره‌مندی از منابع طبیعی و جاذبه‌های طبیعت را همراه با شرکت در زندگی روستایی و کار در مزرعه و کشاورزی، فراهم می‌آورد.

گردشگری روستایی در کشورهای مختلف نیز معانی متفاوتی دارد.

در سال 1986 کمیسیون جامعه اروپایی نیز گردشگری روستایی را این گونه تعریف می‌کند:«گردشگری روستایی تنها شامل گردشگری کشاورزی نیست، بلکه همه فعالیت‌های گردشگری در مناطق روستایی را در بر می‌گیرد.» با این حال در اروپا گردشگری روستایی اغلب برای توصیف گردشگری کشاورزی(یا گردشگری مبتنی بر مزرعه) به کار برده می‌شود، اما در صورت لزوم همه‌ی فعالیت‌های گردشگری در نواحی روستایی را در برمی‌گیرد. در همین راستا امروزه اتحادیه اروپا همه انواع گردشگری در نواحی غیرشهری را به عنوان گردشگری روستایی در نظر می‌گیرد.

گروه مردمی. گردشگری آمریکا (DOT) نیز گردشگری روستایی را هر آن چیزی می‌داند که گردشگران را به نواحی پیرامون مادر شهرهای اصلی، جذب کند، چنانچه گردشگری روستایی رویکردی برای جذب و نگهداشت گردشگران، به منظور آشنایی با زندگی روستایی در نظر گرفته شده، علاوه بر رونق و توسعه روستایی، امکان بهره‌مندی از مواهب طبیعی و جاذبه‌های محیطی روستا را برای ساکنان شهری فراهم می‌کند.

در فنلاند گردشگری روستایی به اجاره دادن کلبه‌های روستایی به بازدیدکنندگان یا تدارک خدمات موردنیاز آن‌ها در نواحی روستایی اطلاق می‌شَود. در مجارستان، اصطلاح گردشگری دهکده‌ای، رایج است که شامل فعالیت‌های گردشگری و خدمات تدارک دیده شده در روستاهاست. در واقع گردشگری روستایی در این کشور شامل اسکان ارزان قیمت در نواحی روستایی بوده و ارتباطی به فعالیت‌های کشاورزی و سایر فعالیت‌های روستایی ندارد. در اسلونی جنبه مهم گردشگری روستایی، سکونت بازدیدکنندگان در بین خانوارهای کشاورز است. به این ترتیب که آن‌ها به عنوان مهمان با خانوار کشاورزی زندگی می‌کنند و یا در مهمانخانه‌های محلی سکنی می‌گزینند، ولی برای تهیه‌ی غذا و سایر خدمات با خانوار کشاورز فعالیت می‌کنند.

در هلند گردشگری روستایی به اردوزدن گردشگران در مزارع و بهره‌برداری از خدمات و فعالیت‌های جانبی شامل دچورخه سواری، قدم زدن، اسب سواری و مانند در این نواحی مرتبط است. در یونان، مهمترین خدمات تدارک دیده شده توسط مردم محلی در زمینه گردشگری روستایی، اسکان و صبحانه است و گردشگری در اتاق‌هایی اسکان می‌یابند که براساس رسوم محلی مزین شده‌اند.

هموس با اصطلاح گردشگری روستایی، اصطلاحات و مفاهیم دیگری نیز وجود دارد، مفاهیمی که منشأ اختلاف بین محققان است. این بحث‌ها به دو دلیل مهم هستند:

موضوع اول : درصدی از درآمد گردشگری است که جوامع روستایی از آن بهره می‌برند. از این نظر، تمایزی بین انواع گردشگری در نواحی روستایی ایجاد شده است، گردشگری روستایی و گردشگری کشاورزی براساس درآمدی که جامعه را به عنوان یک کل، یا به طور خاص، کشاورزان را بهره‌مند می‌کند، مورد توجه قرار دارد.

موضوع دوم : تمایز براساس عناصر مختلف تشکیل دهنده‌ی عرضه گردشگری است. بنابراین گردشگری، هنگامی می‌تواند روستایی باشد که فرهنگ روستایی جزو کلیدی محصول مورد عرضه باشد. باتوجه به اجزای فعالیت اولیه‌ی این محصول، اصطلاحات مورد استفاده می‌تواند گردشگری کشاورزی، گردشگری سبز، گردشگری اغذیه لذیذ محلی، اسب سواری، قایق رانی، شکار، ماجراجویی، و گردشگری تاریخی/فرهنگی و مانند آن باشد. در نظر گرفتن فعالیت‌های خاص گردشگری مانند توسعه‌ی خانه‌های دوم، هتل‌های بزرگ، زمین‌های گلف، یا پیست‌های اسکی در گردشگری روستایی دشوار است. ویژگی خاص محصولات گردشگری در گردشگری روستایی، برای بازدیدکنندگان امکان و آرزوی تماس فردی، حس کردن محیط طبیعی و انسانی نواحی روستایی، امکان شرکت در فعالیت‌ها، سنت‌ها و سبک زندگی مردم را می‌دهد. هم‌چنین عناصر فرهنگی و آموزشی قوی در این نوع گردشگری وجود دارد.

از این رو یک مقصد گردشگری روستایی را می‌توان به عنوان زمینه‌ای وسیع‌تر تعریف کرد که در آن محیط‌های طبیعی، جنگلی و زیرکشت غالب بود، و جایی است ویژگی‌های طبیعی، اقتصادی و اجتماعی فرهنگی ویژه، مانند سنت‌ها، همکاری محلی، اعتماد و عمل متقابل به طور هماهنگ در آن وجود دارد، و مانند یک محصول گردشگری واحد است که کوچک مقیاس، سازگار با طبیعت، دارای رنگ و بوی بومی و به عبارت دیگر، پایدار است.

گردشگری روستایی اساساً یک فعالیت مصرفی است، اکثر مطالعات حاصل از تقاضا بود، و بر بازدیدکنندگان و نیازها و انگیزه‌های آن متمرکز است. جذابیت نواحی روستایی برای گردشگری و تفریح می‌تواند در درجه‌ی اولو با تصویر روستایی همراه باشد. از این رو شرایط زندگی روستایی ارتباط نزدیکی با ایده‌های سنتی و رمانتیک با روزهای خوب داشته، زندگی بی‌ریا و ساده، و برخوردار از رابطه صحیح انسانی با محیط طبیعی، دارد. بنابراین احساس غربت نسبت به گذشته نیاز به بهبود پیوند از دست رفته با طبیعت از یک طرف و زندگی شهری بسیار پیچیده، به شدت سازمان یافته، بی‌نام(تصنعی)، فشرده(متراکم)، استرس‌زا و غیرانسانی ازطرف دیگر سبب توجه به نواحی روستایی شده است.

اهمیت گردشگری روستایی به عنوان بخشی از بازار کلی گردشگری وابسته به منابع گردشگری/تفریحی، وضع زیرساخت، دسترسی به بازار، و وجود سایر انواع محصولات گردشگری در هر کشور است. حتی اگر گردشگری روستایی در مقایسه‌ی با بازار کلی گردشگری در بسیاری از کشورها جزیی باشد، اهمیت آن برای توسعه‌ی نواحی روستایی بسیار اساسی است. بنابراین اثر جندجانبه‌ی آن در نواحی روستایی که کل شیوه زندگی روستایی به عنوان یک جاذبه‌ی اصلی در نظر گرفته می‌شود، بسیار زیاد است. به هر حال، با توجه به تعاریف ذکر شده از گردشگری روستایی، می‌توان گفت که اکثر تعاریف، گردشگری روستایی را شامل تمامی فعالیت‌های گردشگری که فرد در نواحی روستایی و نواحی غیرشهری دور از محل اقامت و کار انجام می‌دهد، دانسته‌اند. ولی گردشگری روستایی را می‌توان اینچنین تعریف کرد:

«گردشگری روستایی به تمامی فعالیت‌ها و خدماتی گفته می‌شود که توسط کشاورزان، مردم و دولت‌ها برای تفریح و استراحت گردشگران و همچنین جذب گردشگران به نواحی روستایی ارائه می‌شود و می‌تواند شامل گردشگری کشاورزی، گردشگری مزرعه، گردشگری طبیعی و گردشگری فرهنگی و مانند آن باشد.

انواع گردشگری روستایی

گردشگری روستایی تنها شامل گردشگری کشاورزی نمی‌شود، بلکه همه‌ی فعالیت‌هایی که گردشگران در مناطق روستایی انجام می‌دهند، را در بر می‌گیرد. از این رو می‌توان گفت که افراد به دلایل مختلف و با انگیزه‌های متفاوت از نواحی روستایی بازدید می‌کنند و در بسیاری از فعالیت‌های گردشگری نیز شرکت خواهند کرد، به همین دلیل نیز انواع خاصی از گردشگری در نواحی روستایی وجود دارد که به شخص مسافر، ویژگی‌های مقصد و انگیزه‌ی سفر بستگی دارد. بنابراین می‌توان با توجه به اهداف گردشگران، گردشگری روستایی را به هشت دسته به شرح زیر تقسیم کرد:

گردشگری طبیعی: که بیشتر در تعامل با جاذبه‌های اکولوژیکی قرار دارد؛

گردشگری فرهنگی: که با فرهنگ، تاریخ و میراث فرهنگی و باستانی مردم روستایی مرتبط است؛

اکوتوریسم: نوعی گردشگری است که علاوه بر تعامل با جاذبه‌های طبیعی(مانند رودخانه، دریاچه فصلی و کوهستان‌ها و . . .) با زندگی و هنجارهای اجتماعی مردم محلی که خود نیز در تعامل با جاذبه‌های طبیعی است، در ارتباط می‌باشد. هم‌چنین می‌توان گفت اکوتوریسم نوعی گردشگری است که در بسیاری از نقاط دنیا«فرصت‌های بی‌نظیری را برای توسعه‌ی روستایی همه‌ جانبه، گردشگری، مدیریت منابع و مدیریت مناطق حفاظت شده به وجود می‌آورد.» به ویژه این که این نوع گردشگری، مبتنی بر طبیعت است(گردشگری در مناطق طبیعی و دست نخورده) که به طور مؤثری حفاظت از محیط زیست را افزایش می‌دهد و برای جوامع محلی و فرهنگ‌های مختلف سودمند بوده و تجربیات ارزنده‌ی آموزشی را به گردشگران ارائه می‌دهد. در حقیقت اکوتوریسم گردشگری پایدار است که در عین حال به محیط زیست روستایی وابستگی دارد. بنابراین اکوتوریسم بخشی از گردشگری روستایی است ولی اکوتورسیم، الزاماً گردشگری روستایی نیست.

گردشگری دهکده: در این نوع گردشگری، گردشگران در مساکن دهکده‌ها اقامت کرده و در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی دهکده مشارکت می‌کنند.

گردشگری کشاورزی: که گردشگران بدون ایجاد پیامدهای منفی بر اکوسیستم مناطق میزبان، با فعالیت‌های صنعتی کشاورزی در تعامل‌اند و یا در آن مشارک می‌کنند. به طور خاص وقتی هدف از بازدید، تمرکز ویژه بر کشاورزی، با هدف لذت بردن از باغات و مزارع و یا همراهی با حیوانات اهلی باشد، گردشگری کشاورزی شناخته می‌شود. هم‌چنین گردشگری کشاورزی، اغلب برای توصیف همه فعالیت‌های گردشگری در نواحی روستایی به کاربرده می‌شود. اگرچه معنای دقیق آن گردش بر روی زمین کشاورزی است، ولی به هر حال در بیشتر موارد، گردشگری کشاورزی شامل آن بخش از فرآورده‌های گردشگری است که به طور مستقیم با محیط زیست زراعی، محصولات زراعی و یا اقامت در مزرعه مرتبط است. به عبارت دیگر گردشگری کشاورزی نوعی گردشگری است که با انواع فعالیت‌های کشاورزی مرتبط می‌باشد، بنابراین گردشگری مبتنی بر مزرعه یکی از اجزای گردشگری کشاورزی است. گردشگری کشاورزی مفهومی گسترده‌تر دارد که جشن‌ها، موزه‌ها، ارائه محصولات و سایر جاذبه‌ها و رویدادهای فرهنگی را نیز شامل می‌شود.

گردشگری مزرعه: این نوع گردشگری با توجه به محیط شکل‌گیری آن متفاوت است و البته به عنوان گردشگری کشاورزی نیز شناخته می‌شود. گردشگری مزرعه، شامل اقامت و گاهی اوقات مشارکت در فعالیت‌های کشاورزی در مزرعه بوده و در بین خانوارهای کشاورز به عنوان مکمل و جایگزین فعالیت‌های اقتصادی رواج پیدا می‌کند. به علاوه گردشگری مزرعه، ابزاری نیز برای حفاظت از چشم‌اندازهای سنتی است. علاوه بر این، گردشگری مزرعه یکی از زمینه‌های سرمایه‌گذاری در کشاورزی است. درباره اثرات آن بر نیروی کار دیدگاه‌های متفاوتی ارائه شد، ولی نقش آن در اشتغال زنان در مزارع از راه ارائه‌ی خدمات پذیرایی مورد تأکید است.

گردشگری روستایی یا گردشگری محلی ـ روستایی: این نوع گردشگری که می‌تواند شامل موارد بالا نیز باشد، شامل اردو زدن، اقامت در منازل اجاره‌ای، گشت و شکار در حیات وحشی، بازاریابی صنایع دستی‌، جشنواره‌های فرهنگی، ورزش‌های ماجراجویانه، راه‌پیمایی، بازدید از مکان‌های تاریخی، جشنواره‌های موسیقی و در واقع هر گونه فعالیت تفریحی در نواحی روستایی است.

گردشگری سبز: اگرچه در بعضی از کشورها اصطلاح «گردشگری سبز» به گردشگری روستایی اطلاق می‌شود(یعنی گردشگری در مناطق سبز)، اما اغلب برای توصیف نوعی از گردشگری به کار می‌رود، که بیشتر طرفدار محیط زیست است. این نوع گردشگری با نام‌های مختلف مانند«گردشگری مسئول»، «گردشگری انعطاف‌پذیر»، «گردشگری سودمند» یا «گردشگری بدیل» شناخته شده است، گردشگری سبز بهترین روش برای توسعه ارتباط همزیستی بین محیط زیست طبیعی و اجتماعی است. به عبارت دیگر، افزایش توجه به اثرات زیانباری که برخی از انواع گردشگری در محیط زیست ایجاد می‌کند سبب شکل‌گیری نوع خاصی از گردشگری به نام گردشگری سبز شده است.

در مجموع برخی از محصولات گردشگری یا انواع متفاوت گردشگری، جزو گردشگری روستایی به حساب می‌آید. ولی با آن برابر نیستند. برای مثال گردشگری کشاورزی به هر نوع گردشگری که به طور مستقیم با کشاورزی(مزرعه) مرتبط است اطلاق می‌شود و شامل اقامت در مزارع، اتاق‌ها یا چادرزدن، بازدیدهای آموزشی، خوراک، فعالیت‌های تفریحی و فروش محصولات کشاورزی یا صنایع دستی است.