کریم خان زند
در باره ی کریم خان زند این تنها شاهی که مردم را به حساب آورده بودو خود را وکیل انان می دانست زیاد شنیده اید . در باره ی دوران کودکی او و حتی جوانیش آگاهی فراوانی در دست نیست اما از آنچه در نوشته های دیرین آمده است بر میآید که خاندانش لر و در حواشی ملایر کنونی در حدود پری زندگی می کرده اند. طایفه زندیه سه طبقه بودند زند هزاره زند گرمسیری و زند بگله که کریم از گروه سوم بود .
طایفه ی زند در دوران هرج و مرج تصرف ایران به دست افاغنه در نواحی ملایر کنونی قدرتی به هم رساندند و یورشهای عثمانیان را جلوگیری کرده بودند . نادر از قدرت آنان هراسان بود او زندیان را با خود به خراسان برد(اقبال و پیرنیا ص 739) شخص کریم در سپاه نادر فرمانده بود (موسوی اصفهانی ص 6) پس از قتل نادر این طایفه به حدود ملایر بازگشت و در نابسامانی های پس از نادر توانستند سهم مهمی در امنیت منطقه و سرکوب یورش عثمانیان به نواحی غرب ایران داشته باشند از متن نوشته های مجمل التواریخ بر می آید که کریم اولین شهامت های خود را در جنگ با سپاه حاکم همدان از خود نشان داده (ورهرام ص 39) او ضمن پیروزی بر سپاهیان مهدی علی خان و اردلانیان همدان را تصرف کرده مدتی نیز با سپاه عثمانی دست و پنجه نرم نمود تا آنکه آوازه او به اصفهان رسید .
آغاز شهرت
همزمان با پیشرفتهای کریم خان در غرب ایران میان ابوالفتح خان و علی مردان خان بر سر تصرف اصفهان درگیری بود . علی مردان خان از کریم دعوت کرد تا به یاری او بیاید و وی را در تصرف اصفهان یاری دهد . این توفیق حاصل شد و کریم توانست اصفهان را از ابوالفح خان بگیرد و اتحاد معروف سه جانبه میان این سه سردار بسته شود آنها یکی از نوادگان بدبخت سلطان حسین را که ظاهرا در بازار عطار بود را به شاهی گرفتند و کریم سردار سپاه ، ابوالفتح به حکومت اصفهان و علی مردان ریاست امور کشوری را بر عهده گرفت .(ورهرام ص 42) از ظواهر بر می آید که چون پایگاه سلسله ی صفوی قوی بود انتخاب صفویان برای شاهی اجتناب ناپذیر می نمود اما پس از مدتی علی مردان خان وعده شکست وشاه بداشت و با انگیزه ی دستگیری کریم خان از اصفهان درآمد . علی مردان به حسن توجه مردمان به کریم خان حسادت می ورزید . او کور خوانده بود و از بی باکی کریم خان تا این اندازه آگاه نبود چون به زودی کریم اورا برکنار و خود حکومت را به دست گرفت . کریم خان که با قبول پادشاهی شاه اسماعیل سوم خود را وکیل الدوله می خواند .
در این زمان مدعیا ن قدرت فراوان بودند محمد حسن خان قاجار ادعای حکومت داشت و همان شاه اسماعیل سوم را در پناه خود گرفته روز به روز با خود به این سو و آن سو می کشاند تا شاهی را برای او گرفته و وی را دست نشانده ی خود سازد. از سوی دیگر آزاد خان افغان مدعی حکومت بود . بازماندگان نادر نیز از سویی خود را شاه ایران می خواندند و ابدالی ها نیز ادعایی دیگر . کریم خان اکثر این مدعیان را سرکوب کرده و خود در شیراز به حکومت نشست . این دعواها را در طول حدود 7 سال انجام داد و پس از آن جز شورش میرمهنا که در بندر ریگ سر به طغیان برداشته بود تقریبا مشکل داخلی نداشت .
کریم خان از قبول عنوان شاهی پرهیز نمود و به عنوانهای وکیل الدوله ، وکیل الرعایا و وکیل الخلایق استفاده نمود .( ورهرام ص 120) علت این نام از آغاز معلوم بود زیرا او خود را وکیل دولت شاه اسماعیل خوانده بود و زمانی که شاه اسماعیل از دست علی مردان خان گریخته و به محمد حسن خان پناه برده بود کریم خان او را مجددا به چنگ آورده و ظاهرا با احترام در قلعه ای او را مراقبت می نمود از این رو بقای وکالت ظاهرا باقی ماند . کریم از شاه خوانده شدن خود طفره می رفت حتی در نوشته ی روی سکه ی خود بر وکالت خود و حکومت امام عصر عج تاکید دارد :
شد آفتاب و ماه زر و سیم در جهان از سکه ی امام برحق صاحب زمان
سجع مهر کریمخان هم این است: یا من هو بمن رجاه کریم ( گلستانه ص 460)
البته برخی به کنایه گفته اند نام ا و با شاه سیلاب مناسب نداشت و کریم شاه کس ندیده بوده است و غیر آن اما با توجه به شواهد موجود و اخبار حکومتش می توانیم علت این گزینش لقب را همان صداقت او بدانیم بنده در خاطر دارم که استادم مرحوم دکتر نوایی مولف کتاب کریم خان زند هنگامی که به دعوت اینجانب به ملایر آمده و در جمع دبیران سخن می راند کریم خان را تنها حاکم ایرانی خواند که برای مردم حساب باز کرده و به آنان توجه داشت.
روابط خارجی ایران در دوران کریم خان
روابط ایران با هند د ر عهد زندیه بسیار دوستانه بود و بیشتر جنبه بازرگانی ، تجاری داشتارتباط ایران با کشورهای اروپائی و همچنین کشورهای همسایه از عهد صفویه به بعد به صورت روابط سیاسی – بازرگانی صورت می گرفت . هر یک از دولتهای اروپائی جهت پیشرفت در این زمینه ، تلاشهای زیادی می کردند . انگلیسیها ، هلندیها ، فرانسویها با ایجاد شرکتها و کمپانی های شرقی و ساخت دفتر نمایندگی که از زمان صفویان اقدام به این کار کرده بودند ،موقعیت شناسی کرده و
جای پای خود را در امر تجارت و بازرگانی محکم کرده بودند.
روابط ایران با کشورهای همسایه عثمانی و روس بیشتر دارای جنبه های سیاسی و نظامی بود تا بازرگانی و تجارتی. کریم خان در تجارت با انگلیس هم بسیار هوشیار بود به گونه ای که به بازرگانان ایرانی دستور داد تا کالاهای خارجی را با پول نقد - به عبارت دیگر طلا - معامله نکنند و تا می توانند در مقابل کالاهای خارجی، کالاهای ایرانی بفروشند. کریم خان به نماینده ی انگلیس گفته بود انگلیس نمی تواند ایران را مانند هندوستان به چنگ آورد .( ورهرام ص 202 ) کریم خان با دستور قیمت های ثابت اجناس در داخل جهت بالا بردن قدرت خرید مردم و حفظ امنیت در ایران و به ویژه خلیج فارس توانست اعتماد بازرگانان خارجی را جلب کرده و از جایگاهی قابل قبول، قراردادهایی اقتصادی را با آنها به ویژه کشور انگلستان تنظیم کند تا جایی که در این دوره صادرات ایران نیز دوره ای طلایی را تجربه کرد. و بالابلندتر از بسیاری از پادشاهان به ایران زمین خدمت کرد.
اقدامات عمرانی وکیل الرعایا
وقتی سخن از اقدامات عمرانی کریم خان می شود نا خود آگاه نام مجموعه ی وکیل شیراز به خاطر ما می رسد واقعیت هم جز این نیست باید بپذیریم این شاه رعیت نواز عمده ی اقدامات عمرانی خود را در شیراز انجام داد و در جای دیگری از کشور از بناهای دوران زند خبری نداریم . کریم خان جهت ایجاد رونق در کشور مالیاتهارا کاهش داد و شبکه های آبیاری را احیا نمود او با نمایندگان پیشه وران در مورد اندازه ی مالیات آنان مشورت می کرد و صنعتگرانی را که نادر از هند با خود آورده بود به شیراز منتقل کرده و برای انان کارگاهها دایر نمود او رشوه خواری را قطع نمود و با این اقدامات زمینه ی رونق را فراهم کرد .
وقتی کریمخان شیراز را به پایتختی برگزید ارگ و ساختمانهایی در آن بنا نمود دیوار بزرگی بر گرد شهر کشید و شش دروازه برای شهردرست کرد . جالب توجه آن است که وقتی کریمخان دسته های کارگر را به کار ساخت دیوار یا صاف کردن زمینها می گماشت دسته های نوازنده را نیز برای آنان مامور می کرد تا بنوازند و از خستگی کار جلوگیری کنند . در داخل شهر شیراز بناهای مهم بازار و حمام وکیل و مسجد را ساخت و کف خیابانها را سنگفرش نمود و در دوسوی خیابان جوی آب روان کنند این اقدامات سبب رونق شهرنشینی در ایران شد . (سلطان زاده ص 136)
پایان کار زندیه
در مورد کریم خان در کنار رعیت نوازی و دادگریش قساوتها هم نوشته اند و نیز برخی از مورخان او را به سادگی بیش از حد در حکومت متهم ساخته اند (کاسب ص 538) اما هرگز باعث نشده تا شهرت او مخدوش شود .با مرگ کریم خان در سال 1293ق /1158ش زندیان بر یکدیگر تاختند تا آنجا که جنازه ی کریم سه روز بر زمین بود (پیر نیا و اقبال ص 538) بزرگان زندیه بر سر حکومت دعواها کردند و این در هنگامه ای بود که آغا محمد خان سخت کوشانه به دنبال انتقام و بهره گرفتن از این آب گل آلوده بود و بالاخره پس از سالها کلانتر شیراز هم صلاح کار در آن دید که از هرج و مرج در رفته و دروازه بر رقیب بگشاد که گشود قجر به جای زندیه آمد و کاش نیامده بود.
آغا محمد خان از شدت بغضی که از کریمخان داشت دستور داد تا استخوانهای کریمخان را از گور بدر آورده و در راهروی کاخ آغامحمد خان در تهران دفن کنند تا همیشه از روی استخوانهای او به محل کار رود . ظاهرا بعد ها در دوران فتحعلی شاه تسامحی برقرار شد و از آنجا که یکی از زنان فتحعلی شاه از طایفه زند بود اجازه داد تا استخوانهای کریمخان را به کربلا ببرند . به یاد دارم در آن سالهایی که در ملایر بودم برخی مدعی بودند که استخوانها تا ملایر آمده و در باغی در اطراف ملایر دفن شده اما در شیراز هم آرامگاهی بر روی قبر اصلی و نخستین بنا کردند که به کلاه فرنگی خوانده شده . اکنون شیرازیان در بزرگداشت این شاه رعیت نواز کنگره ها بر پا کرده و در صدد نام گذاری روزی به نام کریمخانند که نام شیراز با او وابسته است و این همه اقتضا می کند تا ملایریان هم ارج نام او را داشته و بزرگی او و سایر بزرگانشان را برای نسلهای حاضر و بعد بشناسانند در همه ی سالهایی که در ملایر بودم چیزی به این اندازه مرا نمی آزرد که تهرانیان نام کریمخان زنده نگه داشتند اما در ملایر نام کریمخان را بر سر هیچ کوی و برزنی ندیدم .

مراجع:
1- میرزا محمد صادق اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا، تهران اقبال 1368
2- گلستانه ، مجمل التواریخ ، به کوشش مدرس رضوی ، تهران 1356
3- پیر نیا حسن و عباس اقبال ، تاریخ ایران ، تهران خیام بی تا
4- سلطان زاده حسین ، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران ، تهران آگاه 1362
5- ورهرام غلامرضا ، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوران زندیه ، تهران معین 1366
6- عزیزاله کاسب ، منحنی قدرت در ایران ، تهران مولف 1368