سرزمین ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود دارای شرایط خاصی در منطقه حساس خاورمیانه که به عنوان مرکز جهان اسلام است بوده و از لحاظ سیاسی و جغرافیایی و گذرگاهی پراهمیت و دارای موقعیت ارتباطی بین اروپا و آسیا است و این یکی از دلایل نفوذ و فشار دول خارجی بر ایران بوده است . در طول تاریخ سیاستمداران و حاکمان سعی کرده اند نوعی موازنه به وجود آورند تا در مقابل قدرت های استعماری مقاومت کنند اما چندان موفق نبوده اند که علت آن در نشناختن بازیگران سیاسی و عدم اتکا به قدرت ملی است ، پس بطور خا می توان عنوان کرد که ایران همیشه در تاریخ پدیده یی خا بوده و در منطقه از نظر نژادی و مذهبی و سیاسی خارجی سابقه تاریخی مشابه نداشته است و همین مساله ثابت می کند که نقش ایران در بخش مرکزی جهان اسلام روزبه روز پیچیده تر و حساس تر شود و این امر را به اثبات می رساند که نقش و جایگاه ایران به عنوان کشوری که جغرافیای سیاسی مستحکمی دارد می تواند دارای فرایند تکاملی قدرت ملی و فراملی و حتی نقش ویژه یی در سطح بین المللی باشد و دیپلماسی پویایی را اتخاذ کند.
«جغرافیای سیاسی فرایندی است که طی آن سیاست و استراتژی یک دولت می تواند بر یک مکان جغرافیایی اثر گذارد.»
همچنین جغرافیای سیاسی می تواند دارای بس عد مکانی و فضایی باشد، یعنی اگر سیاست ملی بر محیط تاثیر بگذارد در بعد مکانی جای خواهد گرفت و اگر سیاست های جهانی بر منطقه تاثیری ژرف گذارد در بعد فضایی مطرح خواهد شد.
جغرافیای سیاسی ایران نیز در طول هزاران سال دارای عناصر سیستمی بوده که فرایند تاریخی آن تحت تاثیر مذاهب گوناگون بوده است که مهمترین تحول در این راستا پیوستن به جهان اسلام است .این روند و تحول عظیم در سالهای چهارده تا بیست و سه هجری قمری اتفاق افتاد که منجر به سقوط ساسانیان و فتح ایران به دست خلیفه دوم شد.
گسترش اسلام در فلات ایران اثر عمیقی از نظر قدرت سیاسی و هویتی بر جای نهاد بطوری که ایرانیان با پذیرش تشیع سعی کردند هویت فرهنگی و سیاسی خود را تجدید کنند لذا نخست استقلال خود را در برابر خلافت عربی به دست آوردند و سپس از چیره شدن خلافت عثمانی بر ایران وشرق جهان اسلام جلوگیری کردند.
متاسفانه طی قرون معاصر نوعی عدم انسجام در بین ملت های مسلمان دیده می شود، در چنین شرایطی ایران به عنوان کشوری قدرتمند در مرکز جهان اسلام با داشتن بار ایدئولوژیکی اسلامی می تواند انسجام معنوی و مذهبی را در بین امت مسلمان به وجود آورد و به صورت الگویی خا در منطقه خاورمیانه درآید.
ایران «سرزمین آریاییان یا نجیبان » است . به عبارت دیگر نام ایران خاستگاهی قومی دارد و معرف قوم و نژادی است که بر اساس نظریه های تاریخی اجداد و نیاکان این سرزمین بوده اند.
یونانیان که پس از هخامنشیان به فلات ایران هجوم آوردند کشور ایران را «پرسیس » می نامیدند که به معنی پارسیان می باشد و از دوره ساسانیان کلمه اران به صورت ایران تلفظ شده است و پس از ورود اسلام کلمه ایران به جای اران بطور کامل رایج شد.
جغرافیای سیاسی مفهوم فوق دارای ریشه های تاریخی است بطوری که دانشمندانی چون ارسطو یا مونتسکیو در آثار خود عوامل جغرافیایی را در سیاست و دولت مورد توجه قرار داده اند اما در حالت کلی راتزل آلمانی به عنوان پدر جغرافیای سیاسی شناخته می شود. وی موجب پیدایش رهیافتی ساده و جبری شد که بر اساس آن قوانین طبیعی در رشد فضایی دولت ها دخالت دارند.
بطور خا وظیفه جغرافیای سیاسی بررسی و مطالعه تصمیمات سیاسی صاحبان قدرت در محیط جغرافیایی است .
جهان اسلام منطقه خاورمیانه که مرکز جهان اسلام است پهنه وسیعی از ملت ها و فرهنگ ها است که از تجربیات تاریخی متفاوتی برخوردار است و سرزمینی به طول یازده هزار و عرض پنج هزار کیلومتر می باشد که دارای ترکیبی بسیار متنوع است . البته مرکز جهان اسلام منطبق با بخش جنوب غربی آسیا یا خاورمیانه می باشد که ایران نیز در این قسمت واقع است .
تحلیل نقش سیاسی ایران در آینده جهان اسلام
با توجه به اینکه ایران در مرکز فضایی جهان اسلام واقع است می توان برای آن دورنمایی از روند تاریخی مهم و حساس را ترسیم کرد و به آن دید پراگماتیسمی «عملگرایی » داشت زیرا بعد از انقلاب اسلامی و تحول در ساختار حاکمیت ایران در چشم انداز خاصی از جهان اسلام قرار گرفت بطوری که برخی از پژوهشگران مسلمان مفهوم «ام القرا» را به جمهوری اسلامی به کار بردند.
بر اساس نظریه ام القرا کلیه کشورهای اسلامی با توجه به تعالیم اسلامی موظفند تا از موجودیت و تمامیت ارضی ام القرا دفاع کنند. پس در این راستا ایران باید نقش سیاسی و فرامنطقه یی را به درستی اعمال کند و منافع ملی و مصالح اسلامی را توام در نظر بگیرد تا در راستای آن سرفصلی را به وجود آورد که ملل مسلمان نیز از آن بهره مند شوند و شاخصه آن خودآگاهی باشد و «جغرافیای حرف » نیز در آن بگنجد یعنی صحت یا سقم یک مساله و فرضیه علمی و ادبی با ملاک های منطقی و تجربی و استدلالی همراه گردد. پس بر این اساس باید طبق اصل «جغرافیای حرف » نقش حیاتی ایران را به عنوان کشوری با سابقه درخشان تاریخی در آینده جهان اسلام بر فرض صحت قرار می دهیم و با استدلال منطقی و تجربی می توانیم این مساله را اثبات کنیم که بعد از فروپاشی شوروی و به وجود آمدن جهان تک قطبی تنها اندیشه و فلسفه یی که در مقابل جهان سرمایه داری قرار می گیرد تفکر الهام گرفته از انقلاب اسلامی ایران می باشد که منجر به رودررویی جهان اسلام در مقابل منافع جهان غرب شده است .
جغرافیای سیاسی ایران به لحاظ تاریخی دارای فراز و نشیب های فراوانی بوده است و تا قبل از ورود اسلام به ایران چهره سیاسی و اجتماعی آن به گونه یی دیگر بود، یعنی اگر اسلام به ایران نیامده بود مسیحیت آن را در بر گرفته بود. اسلام چنین سیری را به هم زد و مسیر نفوذ مسیحیت را از شرق به غرب انداخت . از سوی دیگر ایران به دلیل مکانی و فضایی و قرار گرفتن در مسیر نفوذ اسلام و ستم طبقاتی در درون آن با کمترین هزینه فتح گردید و نقش سیاسی آن توسط اعراب مسلمان دچار تحول عظیمی شد تحولی که فضای جغرافیایی جهان اسلام از سرزمین های مجاور چین تا اروپا گسترش پیدا کرد اما ایرانی سعی کرد فرهنگ و تمدن خود را توام با اعتقاد اسلامی حفظ کند، به عبارت دیگر ایران در جهان اسلام دارای دو پیوستگی فرهنگی ایرانی و اسلامی است .
مردم ایران با داشتن فرهنگ و تمدن اصیل ، اسلام را با آغوش باز پذیرفتند و از رنج عملکرد غلط سلسله شاهان ساسانی و انحرافی که در ساختار حکومتی و دین زرتشت رخ داده بود آگاهانه به دین جهان اسلام پناه آوردند. بنابراین ایرانیان با تکیه بر سابقه تاریخی و فرهنگ و تمدنی بود که در اعتلای تمدن اسلامی نقشی غیرقابل انکار ایفا کردند بطوری که ایران از کمربند بخارا تا آسیای مرکزی و باکو تا سلیمانیه عراق و اکراد ترکیه دارای انسجام تمدنی و قومی و نژادی می باشد و از طرف دیگر در شرق و غرب ، شمال و جنوب ایران دارای پیوستگی تمدن اسلامی می باشد. بطور کلی سرزمین ایران به دلیل داشتن پتانسیل های عظیمی چون داشتن فرهنگ تاریخی غنی و ثروت سرشار منابع انرژی و قرار گرفتن در بهترین مسیر انتقال انرژی می تواند نقش خویش را در جهان پرتلاطم بخصوص جهان اسلام خوب ایفا کند البته به شرطی که سه عامل مهم را در نظر بگیرد.
الف مدیریت و برنامه ریزی قدرتمند
ب اولویت بخشیدن به منافع ملی
ج استفاده از فناوری روز جهان

منابع :
جواد شاه حسینی

روزنامه اعتماد، شماره 1102 به تاریخ 12/2/85، صفحه 8 (اندیشه)