تا قبل از تاسیس دهیاری در روستاهای کشور و به عبارتی تا قبل از سال 1382، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در تهیه، تصویب، اجرا و نظارت بر طرح های هادی روستایی، بی رقیب بود. هرچند مستند به ماده 11 آیین نامه اجرایی تهیه و تصویب طرح های هادی روستایی، بنیاد مسکن نقش تسهیل کننده در اجرای طرح های مذکور را برعهده داشته و ایجاد بستر مناسب برای حضور و مشارکت موثر مردم روستا در تحقق طرح های هادی را وظیفه مند بوده است و مستند به بند «س» ماده 68 قانون شوراها، شوراهای اسلامی روستایی موظف به مشارکت در تهیه طرح های هادی بوده اند. بررسی ها نشان می دهد که کمتر در طرح هادی از نظرات، خواست ها و مسائل مردم روستا استفاده شده است. به عبارت دیگر طرح های هادی روستایی بدون حضور مردم و مشارکت آنها تهیه می شد اما نبود مدیریت اجرایی در روستاها، بنیاد مسکن را در روستاهایی که حضور داشت، به عنوان تنها نهاد حکومتی مسوول در حوزه تهیه طرح های کالبدی( طرح هادی) و نظارت بر ساخت و ساز روستایی درآورده بود.
از جمله اقدامات موثری که توسط مجلس ششم و دولت اصلاحات به عمل آمد، تعیین مدیریت اجرایی با تصویب قانون تاسیس دهیاری های خودکفا در روستاها و نیز تعیین بخشی از عوارض ملی برای تامین بودجه دهیاری ها با تصویب قانون موسوم به تجمیع عوارض بود: امری که تحول جدی و اساسی در روستاهای کشور را موجب شده است و اکنون قریب به 19500 دهیاری با وظایف مشخص قانونی و با درآمدهای معین مشغول انجام پروژه های عمرانی و فعالیت های خدماتی در روستاهای کشور هستند.
بر اساس قانون شوراها و نیز قانون تاسیس دهیاری های خودکفا و آئین نامه های مصوب هیات دولت، دهیاری ها بخشی از وظایفی را که قبلاً برعهده بنیاد مسکن انقلاب اسلامی بوده بر عهده گرفتند که از جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1- در مرحله اول کارفرمایی تهیه طرح هادی را می توان مستند به مفاد بند ب ماده 137 قانون برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور از بنیاد مسکن انقلاب اسلامی منتزع کرده و به دهیاری ها سپرد. این امر با توجه به مشارکت جدی دهیاری ها در تامین منابع اعتباری تهیه طرح های هادی روستایی از ابتدای سال 1382 تاکنون، ضرورتی جدی یافته است. و انتظار می رود در اولین گام برای تحقق مدیریت واحد روستایی وظیفه تهیه طرح های هادی روستایی به دهیاری ها واگذار شود.و اکنون که در پایان سال سوم برنامه پنج ساله هستیم وظیفه دولت است که در اجرای مفاد ماده مذکور در اولین گام تهیه طرح هادی روستایی را به دهیاری ها واگذار کند.
2- در مرحله دوم هنگام تهیه طرح های هادی، مشاوران موظف به اخذ نظرات، دیدگاه ها و خواسته های مردم شدند به همان صورت که در بند «س» ماده 68 قانون شوراها، شوراهای اسلامی روستایی موظف به مشارکت در تهیه طرح های هادی شده اند: امری که مشاوران حقیقی و حقوقی تهیه کننده طرح های هادی باید به آن توجه لازم را می کردند که تاکنون چنین نبوده است و عملاً طرح های مذکور به دلیل دوری از واقعیات جامعه روستایی از کارایی لازم برخوردار نبوده اند.
3- در مرحله سوم پس از تهیه طرح های هادی روستایی که با مشارکت مردم و به ویژه با مشارکت شورای اسلامی روستا انجام می شود، تایید طرح های مذکور توسط شورای اسلامی بخش است. این موضوع مستند به بند 8 ماده 70 قانون شوراها به شورای اسلامی بخش محول شده است و شوراهای بخش موظف به بررسی محتوایی و رویه یی طرح های هادی روستایی هستند. در حالی که بنیاد مسکن، چنین برداشتی از قانون نداشته و صرفاً تایید پایان انجام روند تهیه طرح هادی را وظیفه شورای اسلامی بخش می داند و به همین رویه تاکنون عمل کرده است. در واقع بنیاد مسکن به مردم، شورای روستا و شورای بخش اجازه نداده است که در تهیه مهم ترین سند قانونی روستا مشارکت کنند.
4- در مرحله چهارم پس از تصویب طرح های هادی در کارگروه معماری و شهرسازی شورای برنامه ریزی و توسعه استان که قاعدتاً باید با حضور دهیاران، شوراهای اسلامی روستا و بخش مربوطه صورت پذیرد، ابلاغ آن به صورت کامل به دهیاری ها ضرورت دارد چرا که دهیاری ها وظیفه اجرای طرح هادی را برعهده دارند. مروری بر 43 وظیفه دهیاری ها بیانگر این موضوع است ولی متاسفانه طرح های مذکور در اختیار بنیاد مسکن قرار گرفته و با سلایق و رفتارهای مختلف، طرح های مذکور صرفاً به اطلاع دهیاران رسانیده می شود، با این تذکر به آنها که وظیفه اجرای طرح های مذکور نهایتاً برعهده بنیاد مسکن است.
5- بند 9 ماده 69 قانون اصلاح قانون شوراها یکی از وظایف دهیاران را به شرح ذیل بیان کرده است: «اجرای طرح های عمرانی و خدماتی در محدوده روستا در صورت آمادگی با تایید کمیته برنامه ریزی شهرستان.»
مستفاد از قانون مذکور، دهیاران نه تنها وظیفه اجرای پروژه های عمرانی و فعالیت های خدماتی مندرج در آیین نامه دولت را برعهده دارند بلکه می توانند کلیه وظایف دولت در اجرای پروژه های عمرانی چون احداث پل، مدرسه و درمانگاه و... را با تایید کمیته برنامه ریزی شهرستان انجام دهند: نکته مهمی که توسط وزارت کشور در قالب بخشنامه به استانداران، فرمانداران (روسای کمیته های برنامه ریزی شهرستان) و سازمان های اجرایی ذیربط از جمله سازمان مدیریت و برنامه ریزی سابق ابلاغ شده است. بنابراین دهیاران به صورت اولی نسبت به اجرای مفاد طرح های هادی وظیفه مندند.
6- «تشکیل پرونده برای ایجاد بناها، تاسیسات و تفکیک اراضی در محدوده روستاها و ارجاع به بخشداری جهت صدور مجوز» نیز از وظایف دهیاری هاست. لیکن بنیاد مسکن همچنان اصرار دارد که بر تفکیک اراضی و نیز احداث ساختمان در روستاها کارفرمایی و علاوه بر آن از پرداخت عوارض مربوط به تفکیک و واگذاری اراضی به دهیاری ها خودداری کند و بدین ترتیب دهیاری ها را در خدمات رسانی به واحدهای مسکونی تفکیک و واگذار شده توسط بنیاد مسکن به مردم، دچار مشکلات جدی کرده است.
7- ضرورت تجدید نظر و بازنگری در طرح های هادی مطابق با نیازها و ضروریات زندگی مردم و متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی روستا ایجاب می کند که کمیته هایی با مشارکت نمایندگان فرمانداری، شورای اسلامی بخش و دهیاری تشکیل شده و وظیفه روزآمد کردن طرح های مذکور را برعهده گیرند: امری که با مخالفت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی روبه روست.