تعریف ژئوپولیتیک

 ژئوپولیتیک علم بررسی تأثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست یا بررسی رابطه بین جغرافیا و سیاست است.رشته ای که به مطالعه نقش محیط جغرافیایی در تصمیم گیریهای سیاسی می پردازد،مثل تصمیم گیریهای در مورد نقش آفرینی و رقابتهای سیاسی منطقه ای و جهانی از طریق استفاده از امکانات محیط جغرافیایی.شبه علم یا نظریه ای که سیاست را وابسته به عوامل یا محیط جغرافیائی می کندو غالباّ دست آویز افراطی ترین نظریه پردازان شوینیست و امپریالیسم بوده و هدف اصلی آن،موجه ساختن اشغال زمینهای بیگانه و برده کردن سایر خلق ها است.درسال 1897یک آلمانی بنام فریدریش راتسل (1900-1848)کتابی در جغرافیای سیاسی منتشر کرد که بعدها شاگردان او این رشته جدیدرا ژئوپولیتیک نامیدند.راتسل اعتقاد داشت که دولت موجود زنده ای است که با تغذیه (گسترش سرزمینش)قادر به زندگی است(آقابخشی.افشاری راد،1386: 270) .

ژئوپولیتیک یا سیاست جغرافیایی اثر محیط و اشکال یا پدیده های محیطی ،چون موقعیت جغرافیایی،شکل زمین، منابع کمیاب، امکانات ارتباطی و انتقالی، وسایل ارتباط جمعی و...را در تصمیم گیریهای سیاسی، بویژه در سطح گسترده منطقه ای و جهانی،مطالعه و بررسی می کند.در این بر خورد است که به نظر می رسد عمده توجه ژئوپولیتیک به رقابتها میان "قدرتهایسیاسی" و اشکال دگرگون شونده سلسله مراتب قدرت در جهان است،سلسله مراتبی که دستاورد بازیهای سیاسی منطقه ای یا جهانی میان قدرتهاست)مجتهد زاده،1376: 123).

   در این راه ؛ ژئوپولیتیک از موقعیتهای جغرافیایی زمین،حساسیتهای استراتژیک دریایی و خشکی ومنابع کمیاب اقتصادی و انرژی و آبی استفاده می کند تا سیاست خارجی حکومت را پیش برد یا برتری خواهیهای سیاسی منطقه ای و جهانی قدرت را جامه عمل پوشاند.

از جهتی دیگر ژئوپولیتیک،عبارت است از "جهانی اندیشی"یا مطالعه اثر گذاری متقابل قدرتها و ترتیب و توالی قدرت در جهان سیاسی از هم گسیخته و تقسیم شده میان کشورها،قدرتهاو منطقه ها.

مطالعه ای که هم شکل جهانی سیاست و ترتیب و توالی قدرتها را در نظر دارد و هم اشکال منطقه ای آن را بررسی می کند.

ژئوپولیتیک نوعی روش تحلیل سیاسی است که در نیمه اول قرن بیستم رواج داشت،ودر آن بر نقش جغرافیا در روابط بین الملل تأکید می شد.نظریه پردازان ژئوپولیتیک بر این نکته تأکید دارند که مرزهای سیاسی طبیعی و دسترسی به آبراهه های مهم برای بقای یک ملت ،ضرورت حیاتی دارد(ازغندی،1374: 16).

   ژئوپولیتیک در مراحل نخستین خود به منزله شیوه ویژه ای از اندیشیدن علمی، در محتوای پروژه امپریالیستی شماری از حکومتها و قدرتهای نیمه نخست قرن بیستم توانست "جهانی اندیشیدن"را در مطالعات سیاسی متداول سازد و دیدگاههای عمومی روشنی از جهان سیاسی به دست دهد.در همان حال ،این دانش توانست استراتژیهای ویژه ای را برای رسیدن به اهداف مورد نظر در برابر رقیبان در اختیار حکومتها قرار دهد.

 در مطالعه موقعیتهای ژئوپولیتیک در مناطق گوناگون یا در کشورها،معمولا منابع و امکاناتی که توجه قدرتها را جلب نمایند،مانند منابع طبیعی معدنی و ثروتی ،یا واقع شدن بر سر راههای عمده بازرگانی بین المللی در خشکی یا دریا یا قرار گرفتن در کنار تنگه های حساس استراتژیک ،نقش عمده ای در طرح ریزی سیاستهای منطقه ای و جهانی دارند.شاید موارد زیر نمونه های گویایی از چگونگی توجه ژئوپولیتیک به این موارد باشد:

الف-"موقعیت جغرافیایی کشورها در مجاورت یک ابر قدرت " بویژه در دوران سیاست مهار کردن، مانند مو قعیت ایران،ترکیه و افغانستان در همسایگی شوروی پیشین در دوران "جنگ سرد"

ب- قرار گرفتن بر سر راههای حساس و تنگه های استراتژیک،ماننداهمیت ترکیه در کنار تنگه های بسفر و داردانل برای جلوگیری از نفوذ شوروی پیشین به دریاهای آزاد جهان در دوران جنگ سرد.

ج- موقعیت جغرافیایی کشور در کنار یا بر سر راه صدور منابع کمیاب که مورد نیاز فراوان جهان باشد،مانند موقعیت استثنایی ایران میان دو انبار اصلی تأمین کننده انرژی جهان قرن بیست و یکم ،یعنی خلیج فارس و دریای خزر (مجتهدزاده؛1381: 129).

 ژئوپولیتیک از سوی دیگر،مبحثی گسترده و مادر است که در روند مطالعه و برحسب دیدگاههای گوناگون مطالعه، نیم پیکر واژه ای آن به صورت پیشوند "ژئو"در برابر دیدگاههای گوناگون سیاسی- اقتصادی-جغرافیایی در آمده و مباحث نوینی را راهبری می کند.در حال حاضر متداولترین دیدگاهها در این

راستا عبارتندازمباحث: "ژئواکونومیک"،"ژئواستراتژیک"،"هیدروپولیتیک"،"ژئوکالچر"و…(مجتهدزاده؛1381: 130).

شناخت ژئوپولیتیک،بخشی از یک فن قدیمی است که در هیأت کلاسیک خود بر جغرافیا به عنوان عامل تعیین کننده اصلی رفتار یک دولت تأکید می کند(فولر،1377: 2).

مفاهیم اعتباری و مفهومی ژئوپولیتیک

   ژئوپولیتیک از مفاهیمی است بی بهره از زیربنای راستین که بر حسب مقتضیات زمان و شرایط محیطی- جغرافیایی پدید آمده و دگرگونی پذیرفته است و گاه از میان می رود.

البته در این ارتباط می بایست به این نکته اشاره داشت که مباحث ژئوپولیتیک معمولاً در چارچوب مفاهیم گوناگون پیگیری می شود.این مفاهیم را،که پیوسته مورد بحث و تغییر و دگرگونی هستند؛در مجموع،می توان به دو دسته تقسیم کرد:

مفاهیمی که از سوی اندیشمندان ژئوپولیتیک مطرح شده،و مفاهیمی که از سوی سیاستمداران پرداخته و پیگیری می شود. به این ترتیب بحث مفهوم پردازی ژئوپولیتیک را می توان در دو دسته زیر پیگیری کرد:

الف- مفاهیمی که دانشگاهیان می پرورنند:

1-          تقسیم جهان سیاسی بر اساس ترتیب و توالی قدرت

2-          تقسیم جهان بر اساس توانمندی اقتصادی

3-          تقسیم جهان بر اساس پیشرفت ارتباطات

4-          پیدایش امپریالیزم غیر رسمی

5-          جهان متخاصم و پایان گرفتن تاریخ

ب- مفاهیمی که سیاستمداران پیش می کشند:

1-      تقسیم جهان به شمال و جنوب اقتصادی

2-      تقسیم جهان بر اساس اندیشه های خودمحوری

3-      جامعه بین المللی

4- جامعه نوین جهانی

5- گروهبندی های منطقه ای ژئواکونومیک(مینائی،1383: 69).

مفهوم ژئوپولیتیک در روند تاریخی

   فزونی گرفتن نوشته های جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک در سالهای اخیر در کتب و رسانه های فارسی زبان؛به منظور تجزیه و تحلیل چگونگی بروز،اثر گذاری و پی آمدهای دو رویداد بزرگ دهه 1990،یعنی فروپاشی جهان دو قطبی در نتیجه سرنگون شدن اتحاد جمایر شوروی پیشین و پیمان ورشو،حمله عراق به کویت که به صف آرایی بزرگ در اردوگاه باختر پیشین(پیمان ناتو)برای بازسازی استقلال سیاسی کویت و اثر گذاردن این دو رویداد بر نظام دگرگون شونده جهانی انجامید،مبحث جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک را به جمع مباحث کاربردی جاری در فرهنگ سیاسی روزمره دنیای فارسی زبان افزود.این دگرگونی نویدبخش در جهان اندیشی سیاسی – جغرافیایی در دنیای فارسی زبان بی سابقه است و اینک برای نخستین بار می توان به جرأت ادعا کرد که گفتگو درباره مفاهیم جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک می رود تا در بستر اصلی مباحث دانشگاهی ،مطبوعاتی دنیای فارسی زبان قرار گیرد.این پیشرفت ارزنده در کاربرد عملی این مباحث آسان به دست نیامده و راه درازی تا بدین سرزمین پیموده است(میرحیدر،1371: 4).

منابع:                                                                    

1-      آقابخشی.افشاری راد(1386)،فرهنگ علوم سیاسی.تهران

2-      ازغندی،علی رضا.جلیل روشندل.(1374)مسائل نظامی و استراتژیک معاصر.تهران:سمت

3-      فولر،گراهام.(1377)قبله عالم،ژئوپولیتیک ایران.ترجمه عباس مخبر.تهران:نشر نی.

4-      میرحیدر،دره. (1371)مبانی جغرافیای سیاسی.تهران: سمت.

5-      مینائی،مهدی.(1383)مقدمه ای بر جغرافیای سیاسی ایران.تهران:دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

6-      مجتهدزاده,پیروز(1381)جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی.تهران:انتشارات سمت