لوت، جایی میان مرگ و زندگی

لوت، جایی است که با واژه های شکوفه ، شبنم، ژاله، عشق و عاشقی، گشت و گذار و خورد و خواب، بیگانه است . پهنه باز و گسترده ای که زینت بخش آن سنگ ریزه، ماسه، توفان شن، سوز و سرما و تف و گرما است ....
نه آب شیرینی هست که گلو را تازه کند و نه سایه ای که به رهگذران پناهی عرضه دارد .
اینجا جدال میان مرگ و زندگی جدی است و تنها آنان که مصمم به عبورند، قادر خواهند بود از این طول و عرض بسته به سلامت بگذرند. هنوز یک قرن کامل از رونق محمل سواران کویر لوت نگذشته و تجربه و مرارت های مسافرانی که برای سیر و سیاحت، زیارت و تجارت از این پهنه پر ماجرا عبور کرده اند در خاک مدفون نشده است، لیکن لهیب افسار گسیخته ماشین و جایگزینی ابزار، چنان برق آسا عمل کرده که انسان تصور می کند هزاره ها از این ماجرا می گذرد. چه تلخ است قبول فراموشی تمامی آن تجربه ها و انسانهای والایی که در سخت ترین شرایط و کمترین امکانات با به جان خریدن تمامی خطرات، وجب به وجب این خاک را به منظور ارتباط و برقراری روابط انسانی، اجتماعی و فرهنگی در می نوردیدند.
آنچه اکنون به یادگار مانده، در لابه لای کتابهای کهن در قفسه ها است که هیچ علاقه ای به مرور آن باقی نمانده است و این بی تفاوتی چیزی نیست جز بی اعتنایی به فرهنگ، آداب وسنن و در نهایت باختن هویت ها....
من دشت کویر، چاله ساغند، کویر سیاهکوه، ریگ زرین، اله آباد، خارتوران و اکثر این نقاط را بنا به اقتضای شغلی دیده ام و در جای جای آن ساعت ها به این جمله نویسنده که "کویر، بخش پر رمز و راز طبیعت است " اندیشیده ام. پیش از این که روزی بتوانم حاشیه لوت را ببینم، این امر برایم یک خواسته درونی و شوق انگیز بود و فرا رسیدن زمان آن برایم فراموش نشدنی .

زمزمه حرکت کاروان شناسایی حاشیه لوت مدت ها بود که به گوش می رسید، اما به دلیل پاره ای از مسایل امنیتی تحقق نیافته و به مرحله اجرا در نیامده بود. با این حال، این بار مساله جدی بود و دعوت نامه ای از دفتر امور سیاسی استانداری رسید و در پی آن، در موعد مقرر جلسه ای در استانداری تشکیل شد و مسایل مختلفی در آن مطرح شد .
به نظر می رسید همه کارشناسان از این حرکت راضی نبودند و به نظر می رسید در روز موعود تعدادی از آنها به هر عنوان حضور نخواهند یافت .
به هر حال یک روز قبل از حرکت برای اطمینان خاطر از اجرای برنامه ، تلفنی تماس گرفتم و پس از اطمینان کامل از اجرای سفر رأس ساعت شش صبح عنان آهن پاره ای را که بر تمامی احساسات انسانی تاخته و آدمی را در بند خود کشیده است، در دست گرفته و به سوی شهداد راهی شدم؛ مکانی که بر اثر قهر طبیعت و پیشروی شنهای روان شاید بارها جابه جا شده است .
یک لحظه، این تصور که باید این مسیر را روی کوهان شتر، این کشتی بی نظیر کویر، طی می کردم، فکرم را به اندازه یک قرن به عقب کشاند. چهره های سوخته ساربانان را تصور کردم که افسار قافله ها را در دست دارند و لبهای آویزان شترها که صبورانه با صرف پایین ترین معاش، با حمل گران ترین بارها، سخت ترین راهها را در می نوردند و با انسانها چنان مانوسند که گویی این روابط به دوستی های کهن مبدل شده است و هیچ کدام راضی به نگرانی و ناراحتی یکدیگر نیستند. انسان به این نتیجه می رسد که این روابط اصیل، موهبتی است الهی که هیچگاه میان انسان و ماشین برقرار نشده و نخواهد شد. صدای آهنگ دلنواز و ملایم زنگهایی که حکایت از حرکت آرام و مستمر قافله دارد و آواز دلنشین ساربانی که از سوز دل ترانه زیبای "ای کاروان آهسته ران" را زمزمه می کند و بالاخره منزل هایی که کاروانیان آنجا اطراق می کنند و سوروسات و بساط چای و غذا را همراه با پراکنده کردن دود مطبوع بوته های خشک کویر به راه می اندازند، برای چند لحظه مرا از یاران همراهم جدا ساخت و بالاخره صدای راهنمای کاروان که فرمان حرکت را محترمانه و با صدای بلندی ادا می کرد ، مرا به خود آورد .
بر مرکب آهنین سوار شده و در ستونی مرتب پشت سر یکدیگر حرکت کردیم. پس از عبور از روستای شفیع آباد و ده سیف و دیدن قلعه زیبای خشت و گلینی که چهار برج آن با هنر معماری سنتی تزیین شده و حدود یک قرن از بنای آن می گذشت، مسیر را به سمت پیر صبا، ملجا حاجتمندان این دیار که اهالی برای تجدید روحیه و قوت قلب و استواری اراده بدان روی می آورند، ادامه دادیم. متأسفانه پیر مردی از اهالی آن خطه گفت، پیر صبا را نبش قبر کرده اند و ارامگاه تخریب شده است. سرقت نامها و نشانها و آثار انسانهای قدیم، به دست پلیدان و ناکسانی که هیچ اصلی را باور ندارند، قصه تلخ دوران اخیر است که در حقیقت فروختن اصالت و فرهنگ قومی است و متأسفانه این اتفاق برای مقبره پیر صبا نیز افتاده بود .
حدود سی کیلومتر از شهداد دور شده بودیم و این آخرین اثر به جا مانده در این خطه بود و پس از آن کویر چهره خود را به تمام معنی ظاهر ساخت. هرچه پیشروی به سمت شمال بیشتر و مسافت از شهداد زیادتر می شد، بوته های گز حاشیه رودخانه نیز محو می شدند و به جز شن و ماسه و سنگریزه همراه با طوفان شدید و سیاهی ناشی از حرکت شنها چیز دیگری به چشم نمی خورد. به همراه ما تیپ مرصاد نیروی انتظامی ناحیه کرمان حرکت می کرد و از هوا نیز یک فروند هلیکوپتر تأمین امنیت این منطقه را بر عهده داشت.

شاخصهای مهم جغرافیایی مسیر طی شده
مسیر با راهنمایی راهنما ادامه یافت و او به هر نقطه که از نظر جغرافیایی شاخص بود تکیه می کرد و توضیحات لازم را می داد .
کلات های شهداد آثار بدیع هنر فرسایش بادی است که دور نمای آن به بنای شهری می ماند و هر بیننده در نگاه اول تصورش این است که از کنار شهری عبور می کند؛ نقطه ای دیدنی که می تواند بییننده را ساعتها به خود مشغول دارد .
باغ اسد شاخص بعدی است که در فاصله 85 کیلومتری شهداد قرار دارد، اما در حقیقت نه باغ هست و نه از شیر در آن خبری هست؛ آثاری است از فرسایش بادی که در گودالی قرار گرفته است .
رودخانه شور تنها رودخانه دایمی است که در قلب کویر جریان دارد . این رودخانه حاصل جریان آبهای سطحی ارتفاعات دور دست منطقه خراسان است که در ابتدای حوزه آبخیز آن، آبی شیرین دارد که محصول بارندگی های فصول مختلف سال است لیکن به علت عبور از زمین های گچی و نمکی حل شدن املاح در آن شوری آب به اندازه ای افزایش یافته که امکان روییدن هر گونه گیاه را غیر ممکن ساخته است و هیچ نوع جانوری نیز قادر به شرب آن نیست. در تابستان هم به دلیل تبخیر شدید، آب تبدیل به نمک شده و در پهنه لوت انباشته می شود. در صورت مهار اینگونه آبها در قسمتهای بالا دست ، این رودخانه خشک و از انتقال نمکها ممانعت می شود. منطقه پوزه گندم بریان، ارتفاعات کوه و مشرف به دشت این منطقه ، کلا از سنگهای آذرین بازالتی پوشیده شده است که به علت رنگ سیاه و جذب گرمای خورشید، گرمای شدیدی دارد به طوری که در گذشته گندمهای حاصل از اطراق کاروانیان در اثر شدت گرما بر روی این سنگها بریان می شد و این منطقه از آن رو نام گذاری شده است .
در اینجا ساعت پرواز هلیکوپتر تمام شد و با توجه به نامساعد بودن هوا و طوفان شدید، شب را در همین مکان به سر بردیم و ساعت شش صبح چهارم مسیر را ادامه دادیم .

پس از عبور از دشت مرغآب و چند چهار راه که محل عبور قاچاقچیان بود و هرکدام به نامی معروف بود، به هفت گود رسیدیم که هفت گودال پی در پی داشت و در هر کدام از آنها مقداری آب سطحی روان بود، که با توجه به جنس زمین، انباشته از نمک و گچ بود و احتمالا تعداد اندکی از گونه های گیاهی از خانواده شور پسند داشت. در اینجا تقریبا خاک دگرگون شده و قابلیت رشد گیاهان میسر بود و اولین آثار حیات دیده می شد.
با ادامه مسیر و رسیدن به دشت سرخ کوه، تنوع گونه های گیاهی نیز افزایش پیدا کرده بود و عمده پوشش عبارت بود از تاغ، قیچ، اسکمبیل، گز، کاروانپش، درمنه و انواعی از شور. تعدادی شتر در این مکان مشغول چرا بودند و حدود دویست و هشتاد کیلومتر مسیر طی شده بود. تا اینجا، منطقه به طور کلی عاری از هر موجود زنده بود و با توجه به جنس زمین، تبدیل اینگونه اراضی به مکانهای قابل زیست غیر ممکن نبود اما هزینه طاقت فرسا و سنگین آن، امکان عملیات را در شرایط کنونی از ذهن انسان محو می ساخت .
ادامه مسیر تا نخستین آثار وجود انسانی یعنی تل خشت و سپس خوسف ادامه یافت و بالاخره ساعت30/23 به بیرجند رسیدیم. دیدن قسمت دیگری از خاک میهن عزیز، از احساس خستگی راه تا حد قابل توجهی کاسته بود .

وضعیت منطقه از نظر محیط زیست و توریسم
همانطور که در شرح مسیر عنوان شد به دلیل این که نوع خاکها را عمدتاً گچ و نمک، سیلت، مارن، شن و ماسه و مقدار ناچیزی رس تشکیل می دهد و میزان بارندگی اندک و شدت تبخیر فوق العاده زیاد است و به علت خاصیت مویینگی، روند شور شدن کماکان ادامه ادارد، از این رو، امکان رویش گونه های گیاهی وجود ندارد و به تبع آن هیچگونه جانوری نیز در منطقه مشاهده نمی شود. هرگونه برنامه ریزی برای احیای منطقه و استفاده از زمین تا زمانی که تمشیت منابع طبیعی در کشور به طریق اصولی انجام نشود (منظور جنگلها و مراتع موجود ) مقرون به صرفه و صلاح نیست .
طبق آمار و ارقام ارایه شده، سطح جنگلهای صنعتی کشور به شدت کاهش یافته است و از مراتع نیز ضمن تخریب شدید، در حال حاضر در حد چهار برابر ظرفیت مراتع کشور برای دام استفاده می شود.
بدیهی است این روند، فزاینده و خطر آفرین و تخریب کننده است و باید در تغییر روش دامداری سنتی تجدید نظر شود تا روند تخریب تحت کنترل قرار گیرد. از سوی دیگر، طبق اعلام سازمانهای ذیربط ، سالانه 1/5 میلیون هکتار کویر در حال پیشروی است که این مساله نیز با توجه به اهمیت منابع طبیعی و نقش آن در دوام و بقای حیات کشور باید مورد توجه متولیان، قرار گیرد .
درباره استفاده های توریستی نیز باید به این نکته توجه داشت که عامه مردم علاقه ای به دیدن چنین نقاط بایر و لم یزرعی ندارند و دیدن این منطقه، برای تعداد معدودی از افراد است. پیش بینی نیازهای اولیه بین راهی هم از واجبات است، ولی به هیچوجه در شرایط حاضر و از دیدگاه صنعت توریسم این منطقه منبع در آمدی برای دولت نخواهد بود مگر با گذشت زمان و اجرای چند برنامه و به دست آوردن تجربه در زمینه تهیه آمار از میزان تقاضاهای ارایه شده .

منبع :www.dehkadehonline.com