چکیده:
در حال حاضر گردشگری و اقتصاد گردشگری به یکی از ارکان اصلی تجاری جهان تبدیل شده است و بسیاری از سیاستگزاران و برنامه ریزان از آن به عنوان رکن اساسی توسعه پایدار یاد می کنند. در کنار گردشگری که نقش موثری در توسعه ملی و تنوع بخشی به اقتصاد ملی و منطقه ای دارد، صنایع دستی نیز می تواند مکمل بعضی از جاذبه های تاریخی و گردشگری بحساب آید. بنابراین گردشگری یکی از صنایع مهمی است که در دهه های اخیر از جایگاه ویژه ای در توسعه اقتصادی برخی کشورها برخوردار بوده است. این صنعت علاوه بر درآمد زایی و ارز آوری ، در اشتغال زایی و تبادل فرهنگ ها، سهمی در بین فعالیت های اقتصادی جهان از جمله صادرات به خود اختصاص داده است.

مقدمه:
گردشگری روندی است که از زمانهای طولانی با شکل های متفاوت در جوامع انسانی وجود داشته و به تدریج مراحل تاریخی و تکامل خود را حل کرده است. صنعت گردشگری آنچنان در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورها اثر گذار بوده است که اقتصاد دانان از آن به عنوان صادرات نامرئی نام برده اند. امروزه گردشگری یکی از پایه های توسعه جوامع، خصوصاً جوامع در حال توسعه محسوب می گردد. اطلاق اصطلاح صنعت بدون دود به صنعت گردشگری خود گویای نقش بی ضرر آن در رشد جوامع است. بدین ترتیب که گردشگری تمامی شاخص های توسعه پایدار از جمله اشتغال ، شاخص  های توسعه اقتصادی ، ارتقاء سطح فرهنگی از طریق مبادلات فرهنگی، حفاظت از میراث تاریخی، فرهنگی، طبیعی و حفاظت محیط زیست جوامع را بدون نیاز به سرمایه گذاری سنگین بهبود می بخشد. (زیارتی سفر آبادی، 1:1385)
از سوی دیگر، صنایع دستی روستایی نیز تداعی کننده بخشی از سنت های اصیل به شمار می رود. این کالاها امروزه نه تنها به عنوان منبع درآمد ارزی مطلوبی برای کشور تقلی می شود، بلکه به عنوان یکی از منابع ایجاد اشتغال و افزایش در آمد روستائیان نیز به شمار می رود. اگر چه امروزه اشتغال به این صنایع در بسیاری از روستاها تنها در فصول بیکاری صورت می پذیرد، اما بدان جهت که با ایجاد اشتغال در این فصول، ایجاد در آمد کرده و حتی از مهاجرت فصل جلوگیری می نماید، حائز اهمیت است. علاوه بر آن، آنکه از جمله مشاغلی است که با سرمایه گذاری اندک و آموزش فنی و حرفه ای کوتاه مدت می تواند علاوه بر تجدید صنایع دستی سنتی روستایی، زمینه های ایجاد انگیزه کار داخل روستا را برای نیروی کار  جوان فراهم آورد. (دریجانی و قربانی ، 1:1387)

اهمیت تحقیق:
صنایع روستایی به عنوان یک بخش مولد در اقتصاد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در اکثر کشورهای در حال توسعه این صنایع از رشد قابل ملاحظه ای برخوردار بوده و در برنامه ریزیهای صنعتی، صنایع روستایی جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده اند، زیرا صنایع روستایی نه تنها بخش قابل توجهی اشتغال را در روستاها ایجاد می کنند، بلکه منبع درآمد مهمی را نیز برای خانوارهای روستایی فراهم می سازد و علاوه بر آن در عرصه تجارت بین الملل نیز به عنوان منبع در آمد ارزی بحساب می آیند. بنابراین صنایع دستی روستایی به عنوان مکمل اقتصاد خانوار روستایی و بعضاً به عنوان موتور محرک اقتصاد روستایی عمل می کند. همچنین کمبود اطلاعات در مورد تقاضا، قیمت ، بازار مصرف و غیره از عوامل محسوب می شوند که هم تولید کننده و هم مصرف کننده از آن متضرر می گردند. شرط لازم برای موفقیت در امر تولید و مصرف، رفع نواقص موجود در امر بازاریابی و بازار رسانی و ایجاد ساز و کارهای لازم است. زیرا در صورت عدم وجود بازار برای کالاهای صنعتی، روند تولید و به تبع آن واحد های تولید اعم از خانگی و صنعتی با مشکل مواجه خواهد شد. کم توجهی به صنایع روستایی بویژه صنایع دستی حائز اهمیت است، به گونه ای که در ادبیات تحقیقات روستایی، مطالعات سیستمی بسیار اندک در خصوص در خصوص بازاریابی  صنایع روستایی صورت گرفته است تا بتواند راهنمای مدیران و سیاستگزاران قرار گیرد.

گردشگری روستایی
گردشگری روستایی واژه ای است که اولین بار در قرن 19 میلادی بکار رفته است و امروزه یکی از بخشهای مهم صنعت گردشگری در جهان محسوب می گردد که خود از بخشهای مختلفی نظیر گردشگری فرهنگی، طبیعی ، دهکده ، اکوتوریسم گردشگری کشاورزی و گردشگری مزرعه تشکیل یافته است. صنعت گردشگری با درآمد سالانه نزدیک به هزار میلیارد دلار در جهان، از صنایع مهم و اساسی است که به خوبی با صنایعی نظیر نفت ، خودرو سازی و غیره رقابت می کند. کشورهای دارای جاذبه های گردشگری به لحاظ جاذبه های طبیعی، فرهنگ و تمدن کهن و آثار باستانی و مذهبی، استعداد و توانایی به سزایی درجذب گردشگران دارند که سرمایه گذاری مناسب در این صنعت و حفظ جایگاه امنیتی خود در جهان می توانند سالانه میلیاردها دلار در راستای توسعه پایدار و حفظ محیط زیست کسب درآمد کنند.
صنعت گردشگری در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان یک منبع درآمد پایدار محسوب می گردد که این امر علاوه بر تأثیر مثبت خود بر اقتصاد کشورها در بخش در آمد، یک بخش مهم اشتغالزایی و رفع محرومیت های نقاط روستایی به شمار می رود (جاهد ، 68:1385)
نمودار 1 مفهوم گردشگری روستایی

منبع: (klavs , 2006)

اهمیت گردشگری روستایی
چرا باید گردشگری روستایی را مورد توجه قرار داد و آن را توسعه دهیم؟ در واقع اهمیت گردشگری روستایی در چیست؟ برای پاسخ به این پرسشها ابتدا به بیان چند نکته مقدماتی می پردازیم، اولین نکته این است که در کشورهایی مانند کشور ما هر روز که می گذرد روستاهای بیشتری بر اثر مهاجرت متروکه می شوند. دلیل اکثر مهاجرتهای روستایی مشکلات اقتصادی، کمبود شغل و امکانات رفاهی در روستاهاست. به نظر اغلب برنامه ریزان اگر اقتصاد در روستاها رونق یافته و در کنار آن فرصتهای اشتغال افزایش یابد و امکانات رفاهی بیشتر در آنها بوجود آید، بسیاری از روستاها حتی از نقاط شهری نیز جاذبه بیشتری برای زندگی پیدا خواهند کرد. نکته دوم آنکه بدانیم در بسیاری از کشورهای گردشگری روستایی یک فعالیت اقتصادی بسیار مهم در کنار سایر بخشهای اقتصادی مانند کشاورزی و صنعت و بازرگانی است.
با توجه به دو نکته ای که در بالا به آنها اشاره شد، می توان به اهمیت گردشگری روستایی پی برده در واقع یکی از راه حل های قابل تأمل در رونق بخش به اقتصاد روستاهای کشور با عنایت به منابع سرشار در گردشگری در آنها ، همانا توسعه گردشگری در این نقاط است. در ادامه باید متذکر شویم که مزایای گردشگری روستایی تنها به رونق اقتصادی محدود نمی شود، بلکه می تواند در حل سایر مشکلات روستاها نیز مفید واقع شود (معصوم، 20:1382).

گردشگری روستایی منبع درآوری برای روستائیان
روستا واحد همگن طبیعی، اجتماعی و اقتصادی است که در آن افرادی که دارای عقاید و افکار تقریباً مشترکی هستند به سر می برند. روستائیان برای امرار معاش و گذراندن زندگی شان ناگزیر از انجام فعالیت هایی که عمدتاً شامل کشاورزی ، دامداری ، صنایع دستی یا ترکیبی از اینهاست، هستند در کشورهای جهان سوم روستائیان و کشاورزان به رغم کار و کوشش فراوان همواره جز قشر کم در آمد جامعه به شمار می روند و در تأمین مخارج و هزینه های زندگی دچار مشکل هستند. در روستاها پتانسیل های گردشگری روستایی است که می تواند منبع جدید درآمدی برای روستائیان بویژه روستائیان کشورهای در حال توسعه باشد و تا اندازه ای مشکلات آنها را حل کند یا تقلیل دهد. این امر مستلزم مدیریت و برنامه ریزی خاصی است. گردشگران افرادی هستند که ممکن است بر اساس حس کنجکاوی خود به روستاها سفر کنند تا علاوه بر دیدن مناظر طبیعی آن نقاط ، با آداب و رسوم و فرهنگ آنجا آشنا شوند.
گردشگران برای خرید محصولات روستا از فسیل صنایع دستی، محصولات محلی، غذاهای سنتی و مانند اینها علاقه خاصی دارند، و این به معنی افزایش درآمد روستائیان است که به طور مستقیم و غیره مستقیم در این صنعت دخالت دارند. همچنین احداث و راه اندازی هتل ها و رستورانها و به طور کلی اماکن تفریحی و ورزشی باعث ایجاد اشتغال و در آمد و از طرف دیگر موجب کاهش بی کاری و در نتیجه کاهش فقر می شود. (مصدق ، 36:1388).

تعریف صنایع روستایی
در فرهنگ بریتانیکا، صنایعی که مهارت ، ذوق و بینش انسان در تولید آن نقش اساسی دارد، به عنوان صنایع روستایی تعریف شده است.

طبقه بندی صنایع روستایی
طبقه بندی صنایع روستایی با توجه به وضعیت اقتصادی و اجتماعی عبارتند از: 1- صنایع دستی و سنتی 2- صنایع تبدیلی 3- صنایع خدمات فنی و صنعتی روستا، که با توجه به اهمیت صنایع دستی در این جمعیت به بررسی صنایع دستی پرداخته می شود.

صنایع دستی و سنتی
این صنایع که به صنایع دستی خانگی و صنایع دستی کارگاهی تقسیم می شود، نیازبه تکنولوژی پیشرفته و پیچیده ندارد و متکی به تخصص های بومی و سنتی است. قسمت اعظم مواد اولیه مورد مصرف آن در داخل کشور یعنی از منابع طبیعی محل تأمین می شود. این موضوع  میزان استقلال و خودکفایی اقتصادی این نوع صنایع را نسبت به سایر صنایع روستایی بیشتر نشان می دهد. علاوه بر این ، صنایع دستی دارای ویژگی هنری و مصرفی به صورت توام است. این صنعت بینش، ذوق، اندیشه و فرهنگ کهن روستایی را در درون خود جای داده است. استفاده از دانش فنی و بومی محل در این صنعت نشانگر اصالت این صنعت در روستا در یک تقسیم بندی صنایع دستی عبارتند از:
1- صنایع بافته ای داری : محصولاتی هستند که به کمک دارهای افقی یا عمودی تولید می شوند مانند قالی و گلیم.
2- صنایع نساجی سنتی : این نوع از صنایع دستی دستگاههای بافندگی هستند که محصولاتی چون جاجیم، شال و پارچه های پنبه ای و پشمی را تولید می کنند.
3- صنایع دستی بافتنی : که با کمک میل و قلاب تولید می شوند مانند جوراب- روسری
4- صنایع روکاری: در این نوع صنایع محصولاتی تولید می شود که از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه های بدون نقش بوجود می آید، مانند سوزن دوزی، ملیله دوزی.
5- صنایع نمدمالی: این صنعت شامل مصنوعاتی است که بر اثر درگیری و تراکم پشم و کرک در شرایط فنی مناسب، از طریق ورز دادن تهیه می شود مانند کلاه نمدی، پالتو نمدی.
6- صنایع سرامیک سازی و سفالگری: که این صنایع با استفاده از گل رس و به کمک دست و چرخ سفالگری بدست می آید. علاوه بر صنایع فوق، صنایع دیگری هم جز صنایع روستایی بحساب می آید که عبارتند از شیشه گری، قلم زنی، مشبک کاری، منبت کاری، خاتم سازی، حصیر بافی، تولید فرآورده های پوست و چرم وغیره (جهانگرد ، 8:1375).
بازاریابی چیست؟ بازاریابی یک علم دقیق تر از یک هنر است. گردشگری به بهترین شکل تحت عنوان بستر مفاهیم اساسی راهنمایی را برای تفکر، برنامه ریزی و عملکرد سازمانی و مدیریتی ایجاد می کند. با این وجود در نظر داشتن تعریف و مفهوم اساسی برنامه ریزی و ارتباط آن با صنعت گردشگری روستایی ضروری است.
(Jefferson .A. and Lickorish. L. 1988 , p179)
تا به حال کوشش های زیادی برای تعریف بازاریابی گردشگری صورت گرفته است. موسسه مجاز بازار یابی در انگلستان ، بازاریابی را تحت عنوان فرایند مدیریتی، مسئول شناسایی، پیش بینی و برآورد ساختن نیازهای مشتریان تعریف می نماید. (cooper .c: 1993 p 39)
اما کاتلر   در سال 1991 بازاریابی را فرآیندی اجتماعی و مدیریتی که افراد و گروهها توسط آن، آنچه را که می خواهند و نیاز دارند از طریق ایجاد، ارائه و تبادل محصولات ارزشمند با دیگران بدست می آورند، تعریف می کند. اگر چه تعریف کاتلر برای سازمان های غیره انتفاعی مناسب تر است ، اما در هر دوی آنها دو مفهوم تلویحاً مورد اشاره قرار گرفته اند که عبارتند از :
- بازار یابی، فلسفه تجارت است که به موجب آن تمامی فعالیت های یک سازمان پیرامون برای برآورد ساختن نیازهای مشتریانش متمرکز می شود.
- بازار یابی یک فرآیند است که فلسفه جهت جلوگیری مشتری را به اجرا می گذارد.
(kotler.p.and Anderson .1991.p11)

اثرات اقتصادی – اجتماعی صنایع دستی
تحولات اقتصادی ، اجتماعی پس از  جنگ جهانی دوم، از جمله رشد فزاینده جمعیت، و سیسات تأمین اشتغال بوسیله دولتها و رقابت در زمینه توسعه اقتصادی و افزایش درآمد سرانه در کشورهای در حال توسعه،‌ مسائل گوناگونی را مطرح و اتخاذ تدابیر فوری را اجتناب ناپذیر می ساخت. یکی از این راه حلها، الگو پذیری از کشورهای پیشرفته و صنعتی کردن ممالک در حال توسعه بود. از این رو کلیه منابع مالی و انسانی در این راه بسیج و تمامی تمهیدات بکار گرفته شد. ولی نتایج حاصله جز در برخی موارد، چندان موفقیت آمیز نبود، زیرا اجرای طرحهای عظیم صنعتی به موازات مزایایی که داشته و دارند نمی توانست مشکل اساسی کشورهای در حال توسعه که ایجاد کار و اشتغال دائم برای توده وسیع انسانی است را به طور کامل حل کند.
کشورهای در حال توسعه دارای بافت اقتصادی خاص خود هستند، زیرا بخش قابل ملاحظه ای از نیروی کار آنها در خدمت کشاورزی و دامپروری است ، و وجود همین مشاغل است که باعث تشویق مردم به ایجاد کارگاههای صنایع دستی کوچک شده است. برخی از این کشورها نظیر هند، پاکستان ، چین و مکزیک و غیره که دارای صنایع دستی بر سابقه و با پشتوانه ‌ای بودند، صنایع دستی را به عنوان یک رشته مکمل در اقتصاد خود مورد حمایت و تقویت قرار دادند و از این رهگذر به نتایج مطلوبی دست یافتند.(مصدق،‌52:1388).

نتیجه گیری
با نیروی کار صنایع دستی در جوامع روستایی را بیشتر زنان تشکیل می‌دهند، در این زمینه باید اذعان نمود که در صنایع دستی روستایی به استثنای برخی رشته ها و فعالیت‌های خاص مانند صنایع فلزی، چوبی و غیره زنان فعالیت بیشتری دارند، زیرا اولاً اوقات فراغت زنان روستایی در منزل و حتی در فصول بیکاری بیش از مردهاست و ثانیاً صنایعی مانند جاجیم و غیره که دارای ظرافت خاصی می‌باشند از عهده زنان بهتر بر می‌آید.
در زمینه فروش صنایع دستی نیز روستائیان بیشتر از طریق دلالان و بازارهای محلی محصولات خود را به گردشگران عرضه می‌کنند. که این امر سبب می‌شود محصولات با قیمت کمتری از تولید کننده دریافت و با قیمت بیشتری به مصرف کننده فروخته شود و در نهایت موجب افت بازار و میزان فروش می‌شود.

پیشنهادات
پیشنهادات ارائه شده به صنعتگران روستایی معتقدند که در زیر به چند مورد از آنها اشاره می‌شود.
1- آموزش روستائیان جهت برخورد مناسب با گردشگران و آگاهی آنها نسبت به فواید گردشگری و نقش آن در بهبود وضعیت رفاهی و معیشتی منطقه.
2- ایجاد فروشگاههای تجاری و صنایع دستی جهت فروش محصولات مورد نیاز گردشگران روستایی.
3-  تأسیس تعاونیهای بازاریابی صنایع دستی که می‌تواند با ایجاد خانه‌های کوچک صنایع دستی در روستاها (تجربه هندوستان) علاوه بر کنترل و هماهنگی فرایند تولید، ‌در جذب نیروی کار مازاد روستایی، آموزش جوانان روستایی و تسریع انتقال اطلاعات نقش موثری ایفا نماید. بدیهی است فن آوری مورد استفاده این واحدهای سنتی تا نیمه صنعتی است.
4- قیمت گذاری محصولات با توجه به قیمت تمام شده تولید از سوی نهادهای دولتی ذیربط صورت پذیرد و دولت بویژه سازمان حمایت از تولید کنندگان و مصرف کنندگان به قیمت و نحوه عرضه محصولات صنایع دستی نظارت کار‌ آمدی داشته باشد.
5- از آنجا که بیشتر خریداران صنایع دستی از مناطق مجاور هر منطقه می باشند، پیشنهاد می گردد جهت تبلیغات تولیدات دستی این مناطق و گسترش بازار فروش،‌سازمان صنایع دستی،‌ میراث فرهنگی و گردشگری نسبت به اعزام صنعتگران و کارشناسان بازاریابی به همراه کالاهای تولید شده در نمایشگاههای برپا شده در سایر استانها و حتی کشورهای خارج به تبلیغ بیشتر محصولات بپردازند.

منابع و مأخذ
1- زیارتی، اسماعیل، (1385) گردشگری و توسعه اقتصاد ملی، سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور
2- دریجانی، علی و قربانی ، محمود (1378)، بررسی تقاضا و حاشیه بازار یابی صنایع مطالعه موردی گلیم و جاجیم استان مازندران، دبیرخانه همایش مازندران و توسعه.
3- جاهد، سید سیامک (1385) گردشگری کشاورزی، انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور.
4- معصوم ، جلال (1382) اصول و مفاهیم گردشگری روستایی، مجله دهیاریها، سال اول، شماره 4.
5- مصدق، راضیه (1388) اثرات گردشگری روستایی در بازاریابی صنایع دستی، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه پیام نور گنبد کاووس.
6- جهانگرد، اسفندیار (1375)، نقش صنایع روستایی در اقتصاد ایران، ماهنامه جهاد، شماره 190.

-Jefferson , A, und Lickorish , L(1988) Marketing Tourism: Apractical Guide , Har Low: Long man.
- Cooper , C, Fletcher , J, Gil bert , D, and wanhill,s (1993) Tourism : principles and practice , London:pitman publisning.
-kotler , p, and Andreasen , A, (19991) Strateyic marketing for Non Profit oryanisations , Englewood cloffs :prentice Hall.

 منبع :http://www.asantahghigh.com