مهم‌ترین اثر مجموعه? پاسارگاد، بنای آرامگاه کوروش کبیر است که پیشتر مشهور به «مشهد مادر سلیمان» بود. در سال ???? پس از پژوهش‌های باستان‌شناسی، هویت اصلی بنا به عنوان آرامگاه کوروش کبیر مشخص شده‌است و چون گوهری در میان دشت خودنمایی می‌کند. این آرامگاه حدوداً در ??? تا ??? قبل از میلاد از سنگ آهکی به رنگ سفید ساخته شده‌است. بنای آرامگاه میان باغ‌های سلطنتی قرار داشته و از سنگ‌های عظیم، که درازای بعضی از آن‌ها به هفت متر می‌رسد، ،ساخته شده‌است.

تخته سنگ‌های آرامگاه با بست‌های فلزی معروف به بست دم چلچله ای، به هم پیوسته بوده، که بعدها آن‌ها را کنده و برده‌اند و اکنون جایشان به صورت حفره‌هایی دیده می‌شود که بیشترشان را تعمیر کرده‌اند.

بنای آرامگاه دو قسمت مشخص دارد:

سکویی ? پله‌ای که قاعده آن مربع مستطیلی به وسعت ??? متر مربع است.
اتاقی کوچک به وسعت ?/? متر مربع که سقف شیب بامی دارد و ضخامت دیوارهایش به ?/? متر می‌رسد.
پایه بنا (?????×????? متر) از شش لایه پلکانی تشکیل شده‌است، که از آن‌ها اولی به بلندی ??? سانتی متر، دومی و سومی ??? سانتی متر، و سه عدد آخری ???? سانتی متر هستند. ارتفاع کلی بنا در حدود ?? متر است. در ورودی آرامگاه در سمت شمال غربی قرار داشته و ?? سانتی متر پهنای آن است. این درگاه کوتاه نیز دارای دو در سنگی بوده که از بین رفته‌است.

خزانه? آرامگاه، در بالاترین نقطه، شکل یک خانه? شیروانی ساده با یک ورودی کوچک در غرب را دارد. تا حدود صد سال پیش باور بر این بود که این بنا آرامگاه مادر سلیمان باشد و در دوره? اتابکان در زمان آل بویه با استفاده از ستون‌های باقی مانده از کاخ‌های باستانی مسجدی با نام «مسجد اتابکی» در گرد آن ساخته و یک محراب کوچک در خزانه? آرامگاه کنده‌کاری شد. در دهه? ???? بقایای مسجد پاکسازی شده و تکه‌های تاریخی به نزدیکی مکان‌های اصلی‌شان بازگردانده شدند.

پس از کشته شدن کوروش در جنگ با سکاها یا ایرانیان شمالی، جسد وی را مومیایی کرده و درون تختی از زر نهاده و اشیای مهم سلطنتی و جنگی او را در کنار وی گذارده بودند. به گزارش مورخان زمان اسکندر, وقتی اسکندر به پاسارگاد آمد و از مقبره کوروش که در میان باغی بزرگ قرار داشت دیدن کرد به آریستوبولوس دستور داد درون مقبره را تزیین کند. آریستوبولوس در درون مقبره تابوتی زرین, یک میز و تعدادی ظروف زرین و سلاحهای گرانقیمت و لباسهای شخص کوروش و کلیه جواهراتی را که زمانی به دست می‌کرد یا به خود می آویخت مشاهده کرد. این آرامگاه در آن زمان توسط تعدادی مغ محافظت می‌شود اما در زمان اسکندر مورد دستبرد قرارگرفت و کلیه اشیاء گرانقیمتش به سرقت رفت.

در شیب سقف آرامگاه دو حفره? بزرگ وجود دارد که برای سبک کردن سنگ‌ها و کم کردن از بار سقف ایجاد شده‌است و برخی اشتباها، جای نگهداری کالبد کوروش و همسر وی دانسته‌اند.

آرامگاه کوروش در همه دوره هخامنشی مقدس به شمار می‌آمده این امر باعث گردیده که در دوران اسلامی هم این تقدس حفظ شود، اما تعبیر اصلی بنا دیگر مشخص نبوده‌است و از سوی دیگر مردم هم ساختن بناهای با عظمت سنگی را خارج از قوه بشری می‌دانسته‌اند و به حضرت سلیمان که دیوان را برای کارهای دشوار در خدمت داشته‌است، نسبت می‌داده‌اند. به همین جهت آرامگاه کوروش را هم از بناهای آن حضرت می‌شمردند و آن را به مادر او نسبت می‌دادند و «مشهد مادر سلیمان» می‌خواندند.

استحکامات دفاعی تل تخت
این استحکامات با وسعتی در حدود ???? متر مربع بر روی تپه‌ای عظیم در انتهای شمالی پاسارگاد قرار دارند. استحکامات مذکور معماری چهار دوره را به خود اختصاص داده‌است :

1.ساختارهای سنگی؛ عموماً مربوط به دوره? اول هخامنشی.
2.ساختارهای خشتی؛ مربوط به دوره? دوم هخامنشی.
3.ساختارهای خشتی و سنگی؛ مربوط به دوره? سلوکی و اشکانی.
4.ساختاری خشتی، آجری و سنگی؛ مربوط به اواخر دوره? ساسانی.
ساختار اول (سنگی) به روش بنایی خشک و با استفاده از قالبهای بزرگ سنگی و یک شیوه? اتصالی بنام آناتیروسیس (Anathyrosis)، که تمدنهای آسیای صغیر در سده? ششم میلادی با آن آشنا بودند، بنا شده‌است. نقشه? عمومی سکو یک متوازی‌الاضلاع با ابعاد تقریبی ??×?? متر و با تورفتگیهایی در کناره‌های شمالی و جنوبی، است. ارتفاع اصلی آن تقریباً ?? متر بوده‌است. اولین مرحله از ساخت بنا توسط کوروش بزرگ انجام گرفته و با مرگ وی در سال ??? قبل از میلاد متوقف شد. مرحله? دوم در دوران داریوش بزرگ با استفاده از آجرهای خشتی (گلی) ساخته شد (??? تا ??? قبل از میلاد).