شهر باستانی انشان، یکی از معدود شهرهای باقی مانده از دوران عیلامیان و یکی از مراکز مهم این دوره است که آثاری از آغاز دوران عیلامی تا دوره هخامنشی (سه هزارو 300 سال پیش از میلاد تا قرن پنجم پیش از میلاد) را در خود جای داده است .

طی سده‌های پایانی هزاره دوم ق م عیلامی‌ها به یکی از قدرت‌های سیاسی خاور نزدیک باستان تبدیل شدند . آنان پیروزمندانه به شهرهای مهم بین النهرین تاختند و سلسله کاسی‌ها را منقرض ساختند . اگرچه فرمانروایان امپراتوری عیلام میانی در بسیاری از کتیبه های عیلامی به دست آمده از شوش خود را شاه انشان و شوش خوانده اند ، اما تا سال های 1968 و 1969 که ویلیام سامنر حوضه رود کُر در شمال غرب شیراز در جنوب منطقه مرکزی ایران را مورد بررسی قرار داد هنوز موقعیت انشان ناشناخته بود .

شناسایی مقدماتی او نشان داد که تپه بزرگ و کم ارتفاع در گوشه شمال غرب حوزه که امروزه تل ملیان نامیده می شود ، مرکز عمده استقرار منطقه ای در بیشتر دوران هخامنشی مقدم بوده است . سامنر در آن زمان تکه آجرهای کتیبه داری را در تل ملیان یافت .اِریکا راینر آنها را رونوشت بخشی از یک متن کامل اما از خاستگاهی نامعلوم شناسایی کرد که به هوتلودوش-این-شوشینک اول (حدود 1120 ق م) آخرین شاه عیلام میانی تعلق دارد .

کتیبه آجرها شرح ساختن و اهدای یک معبد در انشان به دست این پادشاه تقریباً ناشناخته عیلامی است.

شمار تکه آجرهای کتیبه دار به دست آمده از ملیان ، نوع آثار باستان شناختی و موقعیت ویرانه ها موجب شناسایی مقدماتی ملیان به عنوان انشان باستان شد .

محوطه باستانی ملیان با وسعتی نزدیک به 200 هکتار از بزرگترین و مهمترین محوطه های پیش از هخامنشی در ایران است .

ملیان به خط مستقیم در حدود 50 کیلومتری شمال – شمال غربی شیراز و 48 کیلومتری غرب – شمال غربی تخت جمشید در دشت بیضا قرار دارد . ارتفاع محوطه از سطح آبهای آزاد حدود 1600 متر است . دشت بیضا بخشی از حوضه رود کُر در جنوب کوه های زاگرس است . این دشت آب و هوایی نیمه خشک دارد وآب آن از رود کُر و شاخابه های آن ، به علاوه قنات ، چشمه و چاه تامین می شود . در کوه های غرب و شمال غربی ملیان ، که بلندی آن ها به 3300 متر بالاتر از سطح آب های آزاد می رسد گذر گاه هایی وجود دارد که از طریق آن ها راه ملیان به خوزستان – دیگر مرکز تمدن عیلام – باز می شود .

از نظر موضع نگاری تپه ملیان را می توان به سه قسمت تقسیم کرد :

1-زنجیره ای از تپه‌های کم عرض (با پهنای 20 تا 25 متر) و نسبتاً بلند (با ارتفاع 16 تا 18 متر) که بقایای دیوار شهر را تشکیل می‌دهند و محوطه را از سه طرف در بر گرفته اند .

2-محدوده ای وسیع و مسطح (به مساحت حدود 50 هکتار) در داخل دیوارها با اندک بقایای فرهنگی .

3-گروهی از تپه‌های مرتبط که مساحتی حدود 100 هکتار را پوشانده و محدوده استقراری اصلی شهر باستانی را تشکیل می‌دهند.

پژوهش و مطالعه در شهر باستانی انشان از سال های قبل از انقلاب آغاز شده است ، اداره کل باستان شناسی فارس به سرپرستی فریدون توللی یک فصل سه ماهه را در دهه 1340 به حفاری در ملیان پرداخت .

ویلیام سامنر به هنگام بررسی حوزه رود کُر در سال های 1967 و 1968 از ملیان بازدید کرد و از سال 1971 تا 1978 از سوی دانشگاه پنسیلوانیا به پژوهش های باستان شناسی در ملیان مشغول بود که این مطالعات با شروع انقلاب متوقف شد.

اما کاوش ها در این شهر بار دیگر از سر گرفته شد. در سال 1378 تعیین حریم محوطه باستانی ملیان توسط دکتر کامیار عبدی انجام شد ، وی مدتی سرپرستی کاوش های باستان شناسی در انشان را به عهده گرفت .

در کاوش‌هایی که طی سال‌ها در این محوطه انجام شده کارشناسان توانسته اند آثار معماری، آجر کتیبه دار و اشیای باستانی زیادی را کشف و شناسایی کنند.

کارشناسان در جریان کاوش و حفاری‌های باستان شناسی در بخش های مختلف شهر باستانی انشان توانسته اند بقایای معماری های مختلفی را از دوران آغاز ایلامی (سه هزار تا دو هزار و ??? پیش از میلاد)، ایلامی قدیم (دو هزار و ??? تا یک هزار و ??? پیش از میلاد) و ایلامی میانه (یک هزار و پانصد تا یک هزار و ??? پیش از میلاد) را شناسایی کنند.

با توجه به اینکه سازه ها و بقایای معماری کشف شده در بخش های مختلف این محوطه جای گرفته اند و متعلق به دوره های مختلف عیلامی هستند، می توانند تصویر روشن تری از این شهر و سیر تحول زندگی و معماری را نشان دهند.

بررسی های آینده روی بقایای معماری،‌ آجرهای کتیبه دار و مهر کشف شده و اشیا باستانی می تواند اطلاعات مهم و رازهای بسیاری از زندگی و حکومت دوره عیلامیان و تاریخ گذاری دقیق این محوطه را روشن و در اختیار کارشناسان قرار دهد.

با توجه به اینکه دوران عیلامیان در تاریخ باستان شناسی ایران از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. کاوش های باستان شناسی در انشان و به دست آوردن آثار مختلف از دوران عیلامی می تواند سئوالات بسیار زیادی از هزاره دوم پیش از میلاد را پاسخگو باشد .

با پیگیری های رئیس سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان فارس پایگاه پژوهشی انشان با هدف پژوهش و مطالعه دایمی و انجام کاوش های بیشتر در محوطه باستانی انشان از اواخرسال گذشته در این محوطه باستانی با سرپرستی دکتر بذرگر ایجاد شده است .

در این مرکز بخش های مختلفی از جمله گنجینه،‌ آزمایشگاه، پژوهشگاه، کتابخانه و بخش مرمت ایجاد خواهد شد . تعیین سرپرست داخلی پایگاه ،راه اندازی دفتر موقت پایگاه و تجهیز آن به امکانات اولیه مورد نیاز ،جمع آوری و تکمیل مطالعات از منابع مختلف داخلی و خارجی در خصوص منطقه ،تهیه عکس های هوایی و ماهواره ای از منطقه ،تهیه طرح هادی بخش بیضاء و روستاهای ملیان و قاسم آباد جهت استعلام و بررسی حریم منطقه باستانی انشان از فعالیت های این پایگاه پژوهشی است.

همچنین رایزنی با هیات های باستان شناسی خارجی در خصوص ایجاد زمینه های مناسب پژوهشی ،تهیه و اجرای طرح بازنگری درخصوص اصلاح حریم مصوب و آماده کردن نقشه جدیدی از منطقه براساس ضوابط جدید سازمان،آماده کردن نقشه و ضوابط عرصه و حریم تپه باستانی انشان و تعیین حریم درجه 2 به منظور اصلاح حریم تپه و رفع مشکلات موجود برای اهالی روستا و سازمان ،هماهنگی با فرماندار و بخشدار منطقه درخصوص مسائل پایگاه و همکاری بیشتر ،تهیه لوگوی مخصوص پایگاه پژوهشی انشان (Anshan Research Center) با استفاده از موتیف های بدست آمده از تل ملیان ،پیگیری مسایل حفاظت و نگهداری مستمر از محدوده شهر و تپه های تاریخی وابسته به آن از سایر فعالیت‌های چند ماهه اخیر این پایگاه پژوهشی بوده است. 

منبع: خبرگزاری میراث آریا