وندالیسم چیست؟

مقدمه :

بحث در مورد پدیده ای اجتماعی به نام وندالیسم مبحثی نو و جدید نیست و پژوهشگران زیادی از جمله استاد گرانقدر جناب آقای دکتر علیرضا محسنی تبریزی در سال های اخیر پژوهش های بسیار جامع و کاملی را در مورد این مبحث انجام داده و به آمار و نتایج خوبی نیز رسیده اند. مطلبی که در ادامه خواهید خواند چکیده و گردآوری است از تعریف و ریشه شناسی وندالیسم که در حد آشنایی دانشجویان رشته معماری منظر با این مقوله مطرح شده و نویسنده قصد دارد با باز کردن این مطلب در سایت مجله اینترنتی معماری منظر توجه دانشجویان معماری، طراحی شهری و معماری منظر را به پدیده ای اجتماعی جلب و زمینه تحقیقات آتی برای علاقه مندان را فراهم آورد.اهمیت این موضوع برای دانشجویان معماری منظر از این رو است که اغلب هنجارهای اجتماعی دارای بروز بیرونی زیادی نبوده و یا اینکه با شهر و کالبد آن ارتباط ضعیفی

دارند. اما وندالیسم با کالبد شهر، مبلمان شهری و بسیاری از ساخته های دست معماران منظر و دیگر دست اندرکاران فرآیند ساخت و ساز در جامعه ارتباطی تنگاتنگ دارد و همانطور که در مباحث گردآوری شده خواهید خواند، به اهمیت تحقیق در این زمینه و پیرامون ارتباط این پدیده اجتماعی و رشته معماری منظر پی خواهید برد. همانطور که قبلاً نیز اشاره شد در زمینه مربوط به علوم اجتماعی در مورد وندالیسم تحقیقات گسترده ای انجام شده است که می تواند زیر بنا و منبع مطمئنی برای علاقه مندان در این زمینه باشد.

 مفهوم وندالیسم

در متون جامعه شناسی، وندالیسم به مفهوم داشتن نوعی روحیه بیمارگونه به کار رفته که مبین تمایل به تخریب آگاهانه، ارادی و خودخواسته اموال، تأسیسات و متعلقات عمومی است."وندالیسم" در لغت به معنای هرج و مرج طلبی ضد شهری و تخریب اموال عمومی است.وندالیسم به معنای تخریب کنترل نشده اشیای و آثار فرهنگی باارزش یا اموال عمومی است که یک ناهنجار اجتماعی به حساب می‌آید و دلایل متعددی برای آن عنوان می‌کنند. وندالیسم را در زمره انحرافات و بزهکاری ‌های جوامع جدید دسته بندی می‌کنند و آن را عکس العملی خصمانه و واکنشی کینه توزانه نسبت به برخی از فشارها، تحمیلات،ناملایمات و اجحاف ‌ها تحلیل می‌کنند.وندالیسم در زمره آن دسته از انحرافات و بزهکاری هایی است که در جوامع جدید ظهور یافته است.ژانورن (1963)، ویلکینسن (1995)، هوبر (1991) و گلداستون (1998) آن را مرضی مدرن و نوظهور دانسته اند که به مثابه معضلی اجتماعی تا نیم قرن پیش مطرح نبود.در طبقه بندی انواع جرائم، اغلب صاحب نظران و محققان وندالیسم را به مثابه جنایتی خرد و از انواع بزهکاری های نوجوانان به شمار آورده اند.تاریخچه و وجه تسمیه واژه وندالیسموندالیسم مشتق از واژه وندال است. وندال نام قومی از اقوام ژرمن ـ اسلاو به شمار می رفت که در قرن پنجم میلادی در سرزمین های واقع در میان دو رودخانه اودر و ویستول زندگی می کردند. آنان مردمانی جنگجو، خونخوار و مهاجم بودند که به کرات به نواحی و سرزمین های اطراف قلمرو خود تخطی و تجاوز کرده، به تخریب و تاراج مناطق و آبادی های متصرفه می پرداختند. روحیه ویرانگرانه قوم وندال سبب گردیده است که در مباحث آسیب شناسی، کلیه رفتارهای بزهکارانه ای که به منظور تخریب آگاهانه اموال، اشیاء و متعلقات عمومی و نیز تخریب و نابودی آثار هنری و دشمنی با علم و صنعت و آثار تمدن صورت می گیرد به گونه ای به وندالیسم منتسب گردد.همانطور که ذکر شد، وندالیسم، در این معنی؛ از بلاهای جوامع امروزی است که در گذشته دیده نشده است. "وندال های کهن"، در هجوم های وحشیانه خود، چیزی را ویران می کردند که خود نساخته بودند، اما "وندان های مدرن" چیزی را نابود می سازند که از آن جامعه خودشان است.وندالیسم در همه جا بیداد می کند و تقریباً همه شاهد عوارض آن هستند. آثار وندالیسم را روی در و دیوارهای شهرها، آسانسورها، پارک های عمومی، کیوسک های تلفن و به شکلی وسیع در مدارس می بینیم. از دیگر مظاهر وندالیسم، نوشتن و حکاکی بر روی یوارهای مؤسسه های عمومی، روی صندلی های اتوبوس های شهری و نوشتن انواع یادگاری ها بر دیوارها و ستون های مکان های باستانی و آثار تاریخی است.جوانانی که وسایل پارک ها یا زمین های بازی را تخریب می کنند و علائم و نشانه های جاده ها، درخت ها و فواره ها را از بین می برند، تا آنجا پیش می روند که گاهی ابزار و وسایل مورد نیاز عمومی نظیر تلفن عمومی و توالت های عمومی را تخریب و غیرقابل استفاده می سازند.

مدارس، هدف درجه اول وندالیسم است. در یک ارزیابی که به وسیله کمیته سنای آمریکا درسال 1975 انجام شده است، برای مدارس، حدود 500 میلیون دلار هزینه، فقط در نتیجه وندالیسم برآورد شده است.امروزه وندالیسم خصوصاً برای کسانی که در شهرهای بزرگ و پرجمعیت زندگی می کنند، پدیده ای ملموس و واقعیتی تلخ و در عین حال گریزناپذیر است که به عنوان یکی از نمودهای زندگی اجتماعی جامعه مدرن و ماشینی بروز و حضور یافته است.تمدن ماشینی امروز که به دنبال خود توسعه شهرهای صنعتی، ایجاد محلات پرجمعیت، تغییر نحوه زندگی، درآمیختگی سنت های کهنه و نو و تضعیف انسجام و همبستگی اجتماعی، شکست ها و عقده های روانی پنهانی و امیال سرکوب شده را به ارمغان آورده است؛ پیامد دیگری نیز داشته و آن عصیان روزافزون انسان ها علی الخصوص نسل جوان در برابر واقعیات اجتماعی است، به ویژه سرپیچی از قواعد حاکم بر روابط اجتماعی و طغیان بر علیه نظم دستوری جامعه در فرم عکس العمل های منفی یکی از شاخص ترین واکنش های رفتاری برخی از افراد در جامعه امروز است.

 انواع وندالیسم

وندالیسم را شاید بتوان به دو دستة کلی تقسیم کرد :

1. وندالیسمی که در آن برنامه و یا هدف مشخصی دیده می‌شود که غالباً هم گروهی است.

2. وندالیسمی که در آن برنامه‌ریزی و اهداف از پیش تعیین شده وجود ندارد و در بیشتر موارد فردی است.

اگرچه نوع اول در جامعه بیشتر بوده و پررنگ‌تر جلوه می‌کند ولی باید خاطر نشان کرد که نوع دوم آن بیشتر خسارت به جامعه وارد می‌سازد و فقط به دلیل محسوس نبودن آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است.اما جناب آقای کاوه‌ احمدی‌ علی‌آبادی در مقاله خود با عنوان گذری بر وندالیسم و تقابل سنت و مدرنیته، دلیلی دیگر را بر علل پیدایش وندالیسم اضافه می کند و با توضیحاتی در مورد تفاوت نسل ها و تقابل سنتی ها و جوانان مدرن اذعان دارد که این شکاف های فکری و فرهنگی در نسل ها نیز می تواند سبب بروز رفتارهای وندالی شود که به آن وندالیسم نسلی می گویند. عصیان ‌روزافزون ‌انسان‌، به ‌خصوص ‌نسل ‌جوان‌، نه ‌تنها نشان ‌دهنده ‌احساس ‌اجحاف ‌و درماندگی ‌توأم ‌با خشم‌، پرخاشگری ‌و آشوبگری ‌آنان ‌است‌، بلکه ‌معرف تحمیلات ‌اجتماعی ‌در جامعه‌ای‌ است ‌که‌ به ‌جای ‌در نظر گرفتن الگوهای ‌فرد یا نسلی ‌دیگر، تنها الگوهای ‌خود را به ‌آنان ‌تجویز می‌کند. در حقیقت ‌وندالیسم ‌واکنشی ‌است ‌در مقابل ‌برخی‌ از صور فشارها و تحمیلات‌ که ‌مبین ‌تمایل ‌به ‌تخریب ‌آگاهانه‌، ارادی ‌و خودخواسته ‌اموال‌، تأسیسات ‌و متعلقات ‌عمومی ‌است و این گونه جدید از وندالیسم را تحت عنوان "وندالیسم نسلی" معرفی می کنند.مسلماً وندالیسم چون دارای ریشه های پیدایش گوناگونی است می تواند انواع مختلفی نیز داشته باشد که بررسی هر مورد از این علل و انواع می تواند به عنوان موضوعات تحقیق مطرح شود.

 تاثیر جنسیت بر وندالیسم

تحقیقات تجربی تفاوت های جنسیتی را با توجه به رفتار وندالیستی در مردان و زنان نشان داده است. براساس یافته های پژوهشی اغلب وندال ها در گروه جنسی مذکر قرار دارند و به عبارت دیگر پسران بیش از دختران به وندالیسم که با نوعی خشونت همراه است روی می آورند. ادله ارایه شده از سوی صاحب نظران عمدتاً متوجه تمایزات رفتاری و ویژگی های شخصیتی - روانی و موقعیت های اجتماعی متفاوت دو جنس مرد و زن در اغلب جوامع است. طبق یک نظریه روان شناختی، دختران از پسران در فرو خوردن خشم موفق تراند. پسران اغلب خشم خود را از موضوعات بیرونی فرافکنی نموده و آن را متوجه بیرون می سازند، حال آنکه زنان غالباً آن را در خود ریخته و درون فکنی می نمایند.

رابطه گروه های سنی و وندالیسم :

وندالیسم خاص گروه سنی معین است. براساس تحقیقات انجام شده کودکان، نوجوانان و جوانان بین سنین 10 تا 25 سال بیش از دیگر گروه های سنی به وندالیسم روی می آورند.

 رابطه شرایط محیطی و وندالیسم :

شیوع وندالیسم در مناطق شهری به مراتب بیش از مناطق روستایی است. در شهرها به علت تراکم جمعیتی و اخلاقی، وجود پاره فرهنگ های مختلفه، انحراف و جدا افتادگی فرد از جامعه و هنجارهای اجتماعی بیش از مناطق روستائی مشهود است و از آنجایی که بسیاری از صاحب نظران ریشه وندالیسم را در این ناهنجاری های اجتماعی می دانند، تشدید این امر در شهرها امری طبیعی به نظر می رسد.غالب وندال ها مجرد و از نظر تحصیلی ناموفق اند. اغلب آنها با سرخوردگی ها، شکست ها و ناکامی های مختلف در زمینه های تحصیلی، حرفه ای و خانوادگی مواجه بوده و دارای نوعی شخصیت پرخاشگر، بی ثبات، ضدجامعه و در عین حال مأیوس اند. آنان متعلق به خانواده های از هم پاشیده و دارای مناسبات و روابط خانوادگی نامطلوب هستند.

 سابقه تحقیق در مورد وندالیسم در ایران

پژوهش وندالیسم که با هدف شناخت علل، انواع، انگیزه‌ها، موضوعات و درجات مختلف وندالیسم در تهران بین سالهای 1372- 1374 و زیر نظر دکتر محسنی تبریزی صورت گرفته است، ضمن پرداختن به اتیولوژی (سبب‌شناسی) پدیده وندالیسم، اپیدمیولوژی (همه‌گیرشناسی) آن، اهداف ذیل مورد توجه قرار داده است :

1. بررسی وضع موجود وندالیسم در تهران با عنایت به ابعاد، انواع، موضوعات ، دامنه، میزان، فراوانی، شیوع و تداول وندالیسم.

2. اتیولوژی یا شناخت علل و انگیزه‌های وندالیسم.

1.2. شناخت عوامل اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر وندالیسم

2.2. شناخت عوامل خانوادگی مؤثر بر واندالیسم

3.2. بررسی عوامل اقتصادی و جمعیتی مؤثر بر وندالیسم

4.2. بررسی عوامل فردی - روانی - زیستی مؤثر بر وندایسم

3. اپیدمیولوژی یا فراگیرشناسی وندالیسم در تهران و در برخی از شهرهای بزرگ جهان

4. گردآوری، تنظیم و تدوین تئوری های موجود در باب وندالیسم و بزهکاری نوجوانان با هدف ارائه مدلی نظری جهت مطالعه وندالیسم در تهران

نتایج و آمار به دست آمده از این تحقیق که در تهران به عنوان مورد و نمونه مطالعاتی انجام شده و در ادامه آمده است، نیز در نوع خود جالب بوده و مطمئناً در پژوهش های مربوط به این مقوله در حیطه معماری منظر برای پژوهشگران و علاقه مندان مفید خواهد بود.

 1. بالاترین نرخ تخریب به تلفن های همگانی با 26/2 درصد و پایین‌ترین تخریب به پل های عابر پیاده با 2 درصد اختصاص داشته است.

2. بالاترین میزان تخریب به متعلقات عمومی به منطقه 6 با 39/3 درصد و پایین‌ترین میزان به منطقه 5 با 3/0 درصد اختصاص داشته است.

3. نرخ رفتارهای وندالیستی در ماه های مختلف سال متغیر بوده و در ماه مرداد به علت گرمای شدید، تعطیلی مدارس و دانشگاه ها و فقدان امکانات لازم به منظور پرکردن اوقات فراغت، رفتارهای وندالیستی روند شتاب آلودگی را پیموده و با خاتمه فصل تابستان مسیر نزولی خود را آغاز می‌کند.

4. نزدیک به 60 درصد از مددجویان وندال مورد مطالعه تجربی تنبیه بدنی در مدرسه و بیش از نیمی از آنها تجربه فرار از مدرسه را داشته‌اند.

5. نزدیک به نیمی از مددجویان وندال 44/4 درصد والدین خود را بی ‌بندوبار و سهل ‌انگار انگاشته و حدود نیمی از آنها 48/9 درصد احساس ستیز با والدین خود داشته‌اند.

 پیشگیری از وندالیسم یا مقابله با آن

آیا باید با وندالیسم مقابله کرد؟ اگر وندالیسم به عنوان یک بیماری و هنجار اجتماعی مطرح است، مسلماً باید دارای راه های پیشگیری و در موارد حاد درمان نیز باشد.برنامه‌ریزی برای مقابله با پدیده وندالیسم به تخصص ‌های ویژه‌ای نظیر روان‌شناسی، جامعه‌شناسی،‌ علوم تربیتی، مدیریت و طراحی شهری نیاز دارد و اعمال آن از طریق روش‌های متنوعی صورت می‌گیرد. نظارت با ابزار مکانیکی که با روش‌هایی نظیر روشنایی، دوربین مدار بسته، نگهبان، موانع فیزیکی و ... انجام می‌شود، اولین راه‌حلی است که به ذهن می‌رسد که در اغلب موارد ناکارآمد است و حتی احتمال دارد به گستاخ شدن

وندال‌های حرفه‌ای منجر شود.در این موارد هر چند که قوانین موجود، مجازات‌های نسبتاً سنگینی را برای متخلفان در نظر گرفته و علاوه بر اینکه آنان را ملزم به تامین مالی خسارت‌ های تحمیل شده کرده، محکومیت حبس تا 10 سال را برای این قبیل افراد در نظر گرفته است. اما واقعیت این است که برخوردهای جبری هیچ وقت موجب ریشه‌کنی وندالیسم در جوامع شهری نشده است.

با این تفاسیر شاید راه حل مقابله زیاد کارآمد نباشد و چون مقوله وندال ها مقوله ای روانی است باید به راهکارهای روانشناسی در این زمینه متوسل شد.فائق آمدن بر مقوله وندالیسم به تمهیدات ویژه‌ای نیاز دارد که اغلب کارآمدی کارکردهای جامعه‌ شهری را هدف می‌گیرند. افزایش مشارکت و مسئولیت ‌پذیری اجتماعی، تبلیغ و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها، درونی کردن فرهنگ شهروندی، آموزش و نمایش روابط دوستانه در محیط ‌های شهری و برنامه‌ریزی مدیریتی تعدادی از راهکارهای آزموده شده برای کاهش وندالیسم هستند.

 جامعه‌شناسان شهری در این زمینه به ایجاد تمهیدات رفتاری و سلب انگیزه واکنش‌های تخریبی تاکید دارند و معتقدند که به طور مثال با آموزش تماشاگران تیم‌ های ورزشی در مورد اهداف واقعی ورزش و همچنین با نمایش روابط دوستانه بازیکنان دو تیم، می‌توان خشم و ناکامی هواداران تیم شکست خورده را تا حدود زیادی کاهش داد و یا ضمن کنترل منظم سالم بودن تاسیسات شهری از سوی ماموران سازمان‌های مسئول، می‌توان زمینه‌های روانی جلب اعتماد و مشارکت عمومی در حفظ و نگهداری اموال عمومی را فراهم آورد.

 نتیجه :

با نگاهی به مطالب بالا و مشاهده آمارها می توان به نقش معماران منظر در ساخت مکان هایی برای پر کردن اوقات فراغت در جهت تعدیل رفتار وندال ها پی برد. مقوله اوقات فراغت و نقش معماران و سیاست شهرسازان در مورد آن از حیطه این مبحث خارج بوده و خود به بررسی ویژه و جداگانه ای نیاز دارد. از طرفی می توان به جرات گفت که نقش مدیریت شهری چه در مقیاس خرد مانند طراحی مبلمان ها به نحوی که تخریب آنها به راحتی میسر نباشد و همچنین در مقیاس کلان با راهکارهای آموزشی، فرهنگی و تبلیغ اخلاق شهروندی از رسانه ها که مد نظر شهرداری تهران و شهردار فعلی آن جناب آقای دکتر قالیباف نیز هست، انکار ناپذیر بوده و به نظر می رسد موثرترین راهکار در حال حاضر در برخورد با این مقوله باشد.

فارغ از مبحث اوقات فراغت و ... می توان چنین برداشت کرد که بسیاری از معضلات جوامع شهری ریشه ای فرهنگی دارند و مقوله هایی از این دست و مانند ترافیک نیز تا حد کمی درگیر زیر ساخت ها بوده و عمدتاً با راه حل های مقطعی حل نمی شوند. یک مدیریت شهری فرهنگی می تواند با تهیه زیر ساخت های فرهنگی و تبلیغات آرام و منطقی، موجی نوین در کالبد شهر ایجاد کند و فرهنگ شهرنشینی را در اقشار جامع به نحو مطلوب توسعه دهد. این کار در دراز مدت چنان نتایج ثمربخشی خواهد داشت که بسیاری از معضلات شهری را خواهد پوشاند.

بسیاری از پژوهش های آینده در زمینه وندالیسم در حیطه معماری منظر می تواند به دستورالعمل های جدید برای طراحی معابر، پارک ها، مبلمان شهری و ... دست یابد که به نوعی با طراحی مطلوب از خسارات ناشی از عمل وندال ها که هزینه های زیادی را به جامعه شهری تحمیل می کند، جلوگیری کند.

منابع :

1. محسنی ‌تبریزی، علیرضا. بررسی علل وندالیسم در تهران و راههای پیشگیری و درمان آن. مرکز مطالعات و تحقیقات اجتماعی فرهنگی شهر تهران. شهرداری تهران.

2. محسنی‌تبریزی، علیرضا. 1383. وندالیسم؛ مبانی روان شناسی اجتماعی، جامعه شناسی و

روان شناسی رفتار وندالیستی در مباحث آسیب شناسی و کژرفتاری اجتماعی. نشر آن. تهران.

3. ضابطی، حسن ( مدرس دانشگاه علامه طباطبایی). وندالیسم.

4. رحیمی، امین . نگاهی به علل رشد وندالیسم در جوامع شهری.

5. ظهیر مالکی، سیروس. روزنامه آسیا، شماره تا

ریخ ??/?/?